Түвдийн түүх намтарын зохиол туурвилын энгүй их баялаг нь Түвдийн утга зохиолын өв соёлын сангийн ихээхэн хэсгийг эзлэж байдаг юм.
Нийтийн тооллын VIII-IX зууны үед Түвдэд түүх цадгийн олон ном зохиол туурвигджээ. Тэдгээр зохиолуудын нэг нь “Миларайвын намтар” буюу “Милын намтар” юм.
Нийтийн тооллын VIII-IX зууны үед Түвдэд түүх цадгийн олон ном зохиол туурвигджээ. Тэдгээр зохиолуудын нэг нь “Миларайвын намтар” буюу “Милын намтар” юм.
Мила богдын намтар
Миларайвын намтар нь 15-р зууны эцсээр зохиогдсон бичгийн их туурвил мөн бөгөөд Түвд үндэстэн бүхнээ нэн алдартай юм. Уг номыг зохиогч Санжаажанцан (1452-1507) нь тарнийн номонд онц мэргэжсэн нэгэн байсан бөгөөд “Зангийн галзуу Хэрүга” гэж ч нэрлэгддэг юм. Мөн Гаржүдба ёсны нууц тарнийн увдис номонд суралцсаны тул “Ясан чимэгт” ч гэж хэлэгддэг байна. Түүний зохиосон олон номын дотроос “Милын цадиг дуулал” нэн алдартай бөлгөө. Миларайба (1042-1123) нь түүхт нэгэн хүн бөгөөд Гаржүдын шашныг үндэслэсэн Марба хэлмэрч Чойжи-Лодой ламын шавь нь мөн. Миларайвын цадиг түүх нь бүхэлдээ уйтгар гуниг, гансралын хэлхээс бөгөөд түүний бага балчир ахуйд эцэг нь өнгөрч, орон гэр, тариалан, мал, эд хөрөнгө бүгдийг нь авга ах, авга эгч хоёр нь булааж аваад эх үр гурвуул (Миларайвын дүү охин) хэмжээгүй их зовлонг амсан зүдэрсэн агаад түүнээс улбаалан санаа сэтгэл нь машид хатуужиж, чин зоригоор олон жил бясалгал нямба, даяаныг үйлдсэн, түүний үр дүн нь нэн олон янзаар илрэн гарч ирсэн тухай өгүүлдэг юм. Миларайвын бүхэл насны амьдралын түүх үеэс үед амаар дамжин ирснийг дээр дурдсан Санжаажанцан суурь үндэс болгоод бичсэн ажээ.
Уул намтар зохиолоос үзэхэд Миларайвын ээж Нянца Гаржан нь хувиршгүй бат сэтгэлтэй, бусдад үл долигногч, хэрүүл зарганд хавтай, их хатуужилтай, хэрсүү ухаант бүсгүй бөгөөд энэрэн хайрлаж, өргөн хүндэлмээр нэгэн билээ. Доромжилон доройтуулагч дайснуудын өмнө үл бөхийн, хүүгээ хараалын увдис сургахаар алс хол илгээж, өштөн дайснаас өшөө авахыг батлан шийдсэн, хүү нь хараал хийсний үр дүн гарч дайсны олон хүн үхснийг сонсоод баярлан хөөрч, урт модонд цамцныхаа тамтагийг уяад даллан, их дуугаар хашгиран орилж буй тэр байдал нь нүдэнд харагдах шиг болдог билээ.
Намтар зохиолын дотор “Хичээл зүтгэлийг хэзээд үл орхих аваас үл бүтэх үйл нэгээхэн ч байхгүй” гэсэн зүйр үг байгаа мэт Миларайва чин зоригоор хараал увдис сурсаны ид чадлыг олж буй нь харагддаг.
Миларайвын намтар хэмээх энэ зохиолыг хамгийн анх Хөх хотын ширээт гүүш цорж монгол хэлнээ 17-р зууны үед орчуулсан бөгөөд 1949,1955 онуудад Хятад хэлнээ орчуулагджээ. 1925 онд Франц хэлэнд, 1931 онд Япон хэлэнд, 1951 онд Англи хэлэнд тус тус орчуулагдан хэвлэгджээ.
Мила богдын цадиг түүхээс
Нэгдүгээр хэсэг
Оршил хэсэг
Мила богд бээр Нянан хэмээх нутгийн Додпопүг хэмээх бясалгалын оронд олон шавь нар болон сүсэгтэн өглөгийн эздэд ном айлдан сууж байв. Тэр үед Мила богдын дотно шавь Райчүнва өөрийн бясалгалын урцандаа бясалгалд сууж байсанд шөнийн аль нэгэн үед ийнхүү зүүдэллээ. “Үржэн хандын орон гэж яригддаг маш сайхан нэгэн оронд хүрч очсон байх бөгөөд тэр газрын байшин барилга нь олон зүйл эрдэнээр хийгдсэн нэгэн их хотын дотор орвоос тэр хотын хүн ардууд торгон дурдан дээл хувцасыг өмсцгөөж, ясан болон эрдэнэсийг чимэг болгон зүүцгээсэн байх ажээ. Маш сайхан тунгалаг царай зүс бүхий тэдгээр хүмүүс юу ч үл ярин, гагцхүү Райчүн тийш мишээсэн харцаар ширтэн сууцгаах бөлгөө. Тэгтэл тэдгээр хүмүүсийн дотор өмнө нь Балбад уулзаж байсан Дипү хэмээх ламын шавь Варима хэмээх бүсгүй улаан дээл өмсөөд, тэдгээр улсыг толгойлон сууж байсан бөгөөд тэрээр босон ирж, “Дүү минь хүрээд ирэв үү. Ирсэн чинь маш сайн хэрэг болов” хэмээн хэлээд дагуулан явж, эрдэнэсээр барьсан нэгэн байшинд оруулж, таван тансаг бүрдсэн идээгээр зочилон дайлаад, хэлсэн нь “Одоо эдүгээ Үржэнд Мижодба бурхан ном айлдан сууж байна. Дүү минь чи ном сонсмоор байгаа бол би чамд зөвшөөрөл айлтгаж өгье” гэхэд ном сонсохыг туйлын их хүсэж “Тэгье” хэмээлээ. “Тэгвэл явцгаая” хэмээн бүсгүй хэлээд хамт явсаар хотын төвд хүрвээс эрдэнийн өндөр ширээн дээр урьд бясалгаж төсөөлж байснаас ч нэн илүү дүр бүхий Мижодба бурхан далай олон шавь нарын дунд ном заан сууж бүхийг үзээд баяр баясал, жаргал хөөр нэн их төрснөөс түрхэн зуур муужиран мансуурах мэт болов.
Тэгээд Варима хэлрүүн: - Дүү минь, эндээ түрхэн хүлээж байгтун. Би бурханд зөвшөөрөл айлтгаад ирье – гээд явж зөвшөөрөл авч ирээд, түүнийг хөтөлсөөр бурханы өмнө хүргэв. Бурханы өлмийд мөргөж, бурханы мутараас адис аваад эгц өмнө нь сууж ном сонсож байтал бурхан инээмсэглэн хэсэг зуур Райчүнг ширтэн байсанд Райчүний санаанд “Намайг бурхан энэрэн болгоож байна даа” хэмээх бодол төрж байв. Мижодба бурханы айлдаж буй ном бүгд нь зөвхөн бурхан бодисадва нарын гарал угсаа, төрөл үе, намтар цадиг байсан тул тэр бүгдийг сонсоод сэтгэлд нь их бишрэл сүсэг төрж байлаа. Номын айлдварынхаа төгсгөлд Мижодба бурхан Дилоба, Нароба, Марба гурвын намтар цадгийг өмнө нь багшийн айлдснаас ч машид дэлгэрэнгүй, сонин сайхан түүх оруулан айлдсанд тэнд суусан шавь нөхөд манлай дээд сүсгийг олон суув. Төгсгөлд нь “Маргааш өглөө дээр өгүүлсэн тэдгээрээс нэн илүү гайхамшигтай Миларайвын цадиг түүхийг ярих тул сонсохоор ирцгээгээрэй” хэмээн бурхан хэллээ. Тэр үед ном сонсогч нөхдийн дотроос нэгэн хүн “Урьдах тэдгээр богд дээдсүүдээс илүү гайхамшигтай гэж баймааргүй юм аа. Хэрвээ үнэхээр тийм бол сонин сайхан, тансаг гайхамшиг нь санаа саванд багташгүй нэгэн байх нь дээ” хэмээн хэлэв. Өөр нэгэн хүн “Дээр намтарыг нь айлдаж өнгөрсөн тэдгээр богдсын эрдэм бол олон олон төрөлдөө буян хурааж, хилэнц нүглээ арилгаж баймааж нь олж авсан зүйл юм. Харин Миларайва бол ердөө нэгээхэн энэ төрлийн нас бие дээр урьд намтарыг нь өгүүлсэн тэдгээр дээдсүүдээс дутахааргүй эрдэм олсон юм” гэв. Эхний хүн “Тэгвэл тийм гайхамшиг бүхий ном эрдэмтэн мөн буй аваас амьтны тусын төлөө намтарыг нь айлдахыг бурханд айлтгахгүй бол бид бурханы шавь нарт харамсалтай зүйл болох тул бие, хэл, сэтгэл гурваа чандлан хичээж, самбаачлан хүмүүн амьтны тусын тулд айлтгах нь зүйтэй биз ээ” гэхэд мөн нэгэн хүн “Тэр Миларайва одоо хаана сууж заларч байна вэ” гэв. Нэг нь “Тэрээр Агнист юмуу Утияанагийн аль нэгэнд л сууж буй байх аа” хэмээн хэлэхэд нь Райчүн “Багш маань эдүгээ Түвдэд залран сууж байна. Ямар ч л гэсэн эдгээр хүмүүсийн ярьж байгаагаас үзэхэд надад дохио санаа өгөх гэсэн нь илэрхий байна. Тэгэхээр амьтны тусын төлөө багшийн намтар цадгийг айлдуулах хэрэгтэй юм байна даа” хэмээн санан сууж ахуйд мөнөөх Варима хүүхэн Райчүнгийн гараас барьж, атгаж базан, сэгсчиж “Дүү минь ойлгосон биз дээ. Дүү минь ойлгож ухаарсан биз дээ” хэмээн хэлж байтал Райчүн нойроос сэрэв. Сэрээд харвал үүр хаяарч байсан бөгөөд өмнөхөөс нэн илүү ухаан санаа тунгалаг, буянд дурлах сэтгэл нэн хүчтэй байсны дээр саяын зүүдээ тунгаан бодов. “Үржэн хандын оронд олон шавь нарынх нь хамтаар Мижодба бурханаас ном сонссон нь маш зол гайхамшиг ажгуу. Түүнээс ч илүүтэй энэхүү лам багштайгаа уулзсан явдал бол аль ч талаар бодсон үнэхээр зол завшаан, гайхамшигт зүйл мөн байна. Мижодба бурханаас ном сонссон нь ч багшийн минь ач буян мөн юм. Зүүдний тэдгээр хүмүүс багшийг минь Агнист, Одияанагийн аль нэгэнд байгаа гэж байхад би Түвдэд байгаа гэж бодож суудаг нь лам багшийгаа дорд үзсэн миний өтөл тэнэг үзэл бодол мөн хэрэг. Багш минь угаас бурхан тул зохиол цадиг нь хэтэрхий, ялангуяа багш минь хаана сууна тэр орон газар нь Агнист, Одияана мэт бурханы орон мөн болох гэдэгт итгээгүй миний буруу үзэл энэ ичмээр зүйл мөн” хэмээн өөрийгөө олонтоо муучлан донгодоод “Зүүдний ном айлдагч бурхан, сонсогч Варима болон бусад олон нөхдийн хэлж ярьж буйгаас үзвэл намайг амьтны тус хэргийн төлөө багшийн намтарыг айлтга гэсэн дохио санамж мөн байх тул ямар ч болов айлтгах хэрэгтэй” хэмээн бодоод лам багшдаа онцгой нэгэн бишрэх сэтгэл үлэмж их төрж, биеэ чичиртэл чин зүрх сэтгэлээсээ залбираад түр нэг бясалгалд умбатал мөн л зүүд бясалгал хоёрын дунд “Үржэнгийн орны чимэг хувцаст цагаан, хөх, шар, улаан, ногоон өнгө зүс бүхий үзэсгэлэнт таван бүсгүй Райчүний өмнө зэрэгцэн сууснаас нэг нь хэлсэн нь “Маргааш өглөө Миларайвын намтар цадгийг айлдах тул сонсохоор явъя” гэв. Нөгөө нь “Хэн айлтгах юм бэ” гэв. Нэг нь “Дотно ууган шавь нар нь л айлтгах буй за” гэж хэлэх үед цөм Райчүн тийш инээмсэглэн ширтэж суусан гэдэг. Нэг нь хэлрүүн “Гайхамшиг бүхий номыг сонсоход бүгд дуртай байдаг тул бид ч залбирч гуйсан болох шүү дээ” гэвэл өөр нэг нь “Намтар цадгийг нь айлтгахад ууган шавь нар нь айлтгах зохистой биз. Бид болвоос түүний шашин номыг нь дэлгэрүүлж, тэтгэх үүрэгтэй” гэцгээгээд солонго мэт замхран одлоо.” Түүний хойно Райчүн ч бясалгал нойроос сэртэл аль хэдий нь өглөө болж, нар мандаж байлаа. Райчүний санаанд “Эгч дүү урт наст таван дагина дохио сануулга өгч байгааг ч сайн ойлголоо” хэмээгээд бясалгалаа завсарлаж, цай зоогоо ханатал зооглоод багшийн дэргэд хүрч очивоос далай олон шавь нар өглөгийн эзэд багшийн дэргэд зай завсаргүй зэрэглэн сууцгааж байв. Райчүн багшдаа мөргөөд, амар мэндийг айлтгаж, өвдөг сөхрөн, алгаа хавсарч, ийнхүү багшдаа айлтгал өргөв: “Багш минь ээ, өмнө өнгөрсөн бурхад арван хоёр зүйл зохиол цадигаар амьтны хэрэг тусыг хэмжээлшгүй үйлджээ. Түүний үр буянаар эдүгээ бурханы шашин дэлгэрэн гийж байгаа хэрэг. Дилоба, Нароба, Марба тэргүүтэй шидтэн лам нар ч тус тусынхаа намтар түүхийг айлдсан нь одоо хувьт шавь нарынх нь боловсрон гэтлэх зам мөрийн хөтөлбөр болоод байна. Тэгэхээр лам багш минь та эдүгээ бид шавь нарынхаа санаа сэтгэлийг улам хичээл зүтгэлтэй болгохын тухайд болон ирээдүйн хувьт шавь нарыг ч хөтлөхийн тулд, мөн бас хотол олон амьтны төлөө их энэрэл нигүүлслээр багш та өөрийнхөө овог, гарал, угсаа язгуур сэлт цадиг намтараа айлдан соёрх” хэмээн гуйн залбирвал багш тэрээр инээмсэглэн “Райчүн аа, миний учир жунцан чамд тийм хэрэгтэй байгаа болоод чи асууж байгаа бол хариулая. Миний овог Чүнбо, язгуур Жосрай, миний өөрийн нэр Миларайва. Эхлээд нүгэлт үйлийг ч хийсэн. Дунд хэрд буяныг ч хийсэн. Харин одоо буян нүглийн үйлээс ангижраад үйлээ барсан тул ирээдүйд ч хийх үйлгүй болоод байж байна даа. Тэдгээрийн тухай дэлгэрүүлж ярих юм бол заримд нь уйлмаар, заримд нь инээмээр учир шалтгаантай юм олон бий. Хэлж ярьж болох ч хэрэг тусаар бага тул настай хүн амар тайван хэвтэхээ бодъё доо” гэхэд мөн Райчүн мөргөөд гуйсан нь “Ээ, багштан минь ээ, та анх бэрхшээл хатуужлаар гүн увдис номыг бясалгаж, нэгэн сэтгэлээр шамдан суусаар эдүгээ ахуй ёс хоосон чанарыг илт оноод, хамаг номуудыг барсан тул ирээдүйд хүлэгдэх нэгээхэн ч үйлгүй болсон нь лавтай мөн биз. Гэхдээ овог Чүнбо, язгуур Жосрай, тэрхүү Жосрайг Мила хэмээн нэрлэх болсон шалтгаан, төрж мэндлээд анхан нүгэлт хар үйлийг үйлдсэн хэрэг учир, дараа нь буяны цагаан үйлийн учир начираас болж зарим үед уйлмаар, зарим үед инээмээр тэдгээр явдалд хэрэг тус хэмжээлшгүй их байгаа тул би болон хамаг амьтны төлөө энэрэл гаргаж, амар жимэр суухыг үл бодон намтар цадигаа дэлгэрэнгүй хэлж өгнө үү. Энд цугласан ах, эгч, очирт садан та нар болон өглөгийн эзэд ахай ажаа та нар ч миний гуйлтад хамтарна уу” хэмээн олонтоо бөхөлзөн айлтгахад тэнд суусан ахмад шавь нар, сүсэгтэн өглөгийн эзэд нар ч олонтоо мөргөн залбирч “Райчүн богдын гуйсанчлан та зөвшөөрч, номын хүрдийг эргүүлнэ үү” хэмээн дахин дахин хэлцгээснээр Мила богд “Та нар тийм их чухалчилж шамдан асууж байгаа бол нуугаад байх хэрэг юу байх вэ. Хэлж өгье. Миний овог угсаа бол умар зүгийн Үрү хэмээх газрын нэгэн их хадат нутгийн Чүнбо хэмээх овогтон, хуучин тарнийн номонд мэргэжсэн Жосрай хэмээх бясалгаач ламын хүү орон газраар тэнүүчлэн явж, бурхан шүтээнд мөргөж явсаар, Зан нутгийн Ладод жан хэмээх газрын Жүнбажи хэмээх газар очоод тэр нутгийн ад зэтгэрийг номхотгож адислан сууснаар угаас тарнийн чадалтан мөн тул тустай хэрэг олон хийсэн учир нутгийнханд хүндлэгдэн шавь өргөнтэй, үйлс өрнүүнтэй болж, нэр нь ч Чүнбо Жосрай хэмээн алдаршиж, хэдэн жил сууж, тэр нутгийнхны өвчин ад саад барчид юу ч болсон залагдаж байдаг нэгэн боллоо. Нэгэн удаа тэр нутагт урьд өмнө Жосрайгийн байгаа газар хэзээ ч ирж үл чадах нэгэн ад, өмнө нь хэн ч дийлж номхотгож чадаагүй тэрээр Жосрайд үл сүсэглэгч нэгэн өрх айлд хоргодон суугаад гэрийн эзнийг хорлон байсанд Жосрайгаас бусад бүхий л лам нарыг залж хатуу зөөлөн гүрэм заслыг хийлгэсэн авч тун тус болсонгүй, харин ч мөнөөхөн ад элэглэн инээх зэргээр илтэд тохуурхан байх болов. Тэр үед Жосрайд сүсэг буруу тэр хүнд садангийн нэгэн хүн нь адын эзгүй хойгуур “Чүнбо Жосрайг зал” хэмээн зөвлөсөнд гэрийн эзэн “Шарханд тус болохоор бол нохойн өөхийг ч билээ түрхэж болдог гэдэг. Яахав, дууд л даа” хэмээв. Тэгэхээр нөгөөх хүн Жосрайг урин залсанд адын буй газарт ойртох сацуу Жосрай сүрийг бадруулан, их дуугаар “Чүнбо Жосрай гэгч би ирж байна биш үү. Ад тотгоруудын махыг идэж, цусыг уудаг тул сууж байгтун” хэмээсээр түргэлэн очихуйд Жосрайг хажуудаа ирэхээс өмнө тэрхүү ад эмээн дагжиж цочин харайгаад “Яадаг билээ. Намайг залгих нь, намайг залгих нь” хэмээн дахин дахин үглэсээр Жосрайг хажууд нь очингуут “Би таны ирэх газар огт очдоггүй тул миний амийг хэлтрүүлэн соёрх” гэлээ. Жосрай ч тэр адаас хойшид хэнд ч хорлол хийхгүй гэсэн ам хайланг нь авч тавьж явуулав. Мөнөөх ад өөрийг нь шүтдэг нэгэн айлд хүрч очоод мөн л “Залгих нь, залгих нь. Ийм хэцүү бэрхийг өмнө ер үзсэнгүй” хэмээн хэлж суусанд тэр айлынхан “Яав, ийв. Ямар хүнээс болов” хэмээхэд “Чүнбо Жосрай гэгч ирээд амийг минь алдуулах шахлаа. Ам өчгөө ч өглөө” гэж хэлжээ. Түүнээс Жосрайгийн чадал эрдмийг өгүүлэх хэрэг гарахад хүн бүгд Мила буюу залгих (Хуучны орчуулганд энэхүү үгийг “Баршгүй” “Дийлдэшгүй” хэмээн орчуулсан байна.) хэмээн өгүүлэх болсноор овгийн нэр Мила хэмээн алдарших болов. Тэр ад ч хожим хэнийг ч хорлолгүй байсаар нас барсан гэж хэлэлцдэг билээ.
Тэгээд Варима хэлрүүн: - Дүү минь, эндээ түрхэн хүлээж байгтун. Би бурханд зөвшөөрөл айлтгаад ирье – гээд явж зөвшөөрөл авч ирээд, түүнийг хөтөлсөөр бурханы өмнө хүргэв. Бурханы өлмийд мөргөж, бурханы мутараас адис аваад эгц өмнө нь сууж ном сонсож байтал бурхан инээмсэглэн хэсэг зуур Райчүнг ширтэн байсанд Райчүний санаанд “Намайг бурхан энэрэн болгоож байна даа” хэмээх бодол төрж байв. Мижодба бурханы айлдаж буй ном бүгд нь зөвхөн бурхан бодисадва нарын гарал угсаа, төрөл үе, намтар цадиг байсан тул тэр бүгдийг сонсоод сэтгэлд нь их бишрэл сүсэг төрж байлаа. Номын айлдварынхаа төгсгөлд Мижодба бурхан Дилоба, Нароба, Марба гурвын намтар цадгийг өмнө нь багшийн айлдснаас ч машид дэлгэрэнгүй, сонин сайхан түүх оруулан айлдсанд тэнд суусан шавь нөхөд манлай дээд сүсгийг олон суув. Төгсгөлд нь “Маргааш өглөө дээр өгүүлсэн тэдгээрээс нэн илүү гайхамшигтай Миларайвын цадиг түүхийг ярих тул сонсохоор ирцгээгээрэй” хэмээн бурхан хэллээ. Тэр үед ном сонсогч нөхдийн дотроос нэгэн хүн “Урьдах тэдгээр богд дээдсүүдээс илүү гайхамшигтай гэж баймааргүй юм аа. Хэрвээ үнэхээр тийм бол сонин сайхан, тансаг гайхамшиг нь санаа саванд багташгүй нэгэн байх нь дээ” хэмээн хэлэв. Өөр нэгэн хүн “Дээр намтарыг нь айлдаж өнгөрсөн тэдгээр богдсын эрдэм бол олон олон төрөлдөө буян хурааж, хилэнц нүглээ арилгаж баймааж нь олж авсан зүйл юм. Харин Миларайва бол ердөө нэгээхэн энэ төрлийн нас бие дээр урьд намтарыг нь өгүүлсэн тэдгээр дээдсүүдээс дутахааргүй эрдэм олсон юм” гэв. Эхний хүн “Тэгвэл тийм гайхамшиг бүхий ном эрдэмтэн мөн буй аваас амьтны тусын төлөө намтарыг нь айлдахыг бурханд айлтгахгүй бол бид бурханы шавь нарт харамсалтай зүйл болох тул бие, хэл, сэтгэл гурваа чандлан хичээж, самбаачлан хүмүүн амьтны тусын тулд айлтгах нь зүйтэй биз ээ” гэхэд мөн нэгэн хүн “Тэр Миларайва одоо хаана сууж заларч байна вэ” гэв. Нэг нь “Тэрээр Агнист юмуу Утияанагийн аль нэгэнд л сууж буй байх аа” хэмээн хэлэхэд нь Райчүн “Багш маань эдүгээ Түвдэд залран сууж байна. Ямар ч л гэсэн эдгээр хүмүүсийн ярьж байгаагаас үзэхэд надад дохио санаа өгөх гэсэн нь илэрхий байна. Тэгэхээр амьтны тусын төлөө багшийн намтар цадгийг айлдуулах хэрэгтэй юм байна даа” хэмээн санан сууж ахуйд мөнөөх Варима хүүхэн Райчүнгийн гараас барьж, атгаж базан, сэгсчиж “Дүү минь ойлгосон биз дээ. Дүү минь ойлгож ухаарсан биз дээ” хэмээн хэлж байтал Райчүн нойроос сэрэв. Сэрээд харвал үүр хаяарч байсан бөгөөд өмнөхөөс нэн илүү ухаан санаа тунгалаг, буянд дурлах сэтгэл нэн хүчтэй байсны дээр саяын зүүдээ тунгаан бодов. “Үржэн хандын оронд олон шавь нарынх нь хамтаар Мижодба бурханаас ном сонссон нь маш зол гайхамшиг ажгуу. Түүнээс ч илүүтэй энэхүү лам багштайгаа уулзсан явдал бол аль ч талаар бодсон үнэхээр зол завшаан, гайхамшигт зүйл мөн байна. Мижодба бурханаас ном сонссон нь ч багшийн минь ач буян мөн юм. Зүүдний тэдгээр хүмүүс багшийг минь Агнист, Одияанагийн аль нэгэнд байгаа гэж байхад би Түвдэд байгаа гэж бодож суудаг нь лам багшийгаа дорд үзсэн миний өтөл тэнэг үзэл бодол мөн хэрэг. Багш минь угаас бурхан тул зохиол цадиг нь хэтэрхий, ялангуяа багш минь хаана сууна тэр орон газар нь Агнист, Одияана мэт бурханы орон мөн болох гэдэгт итгээгүй миний буруу үзэл энэ ичмээр зүйл мөн” хэмээн өөрийгөө олонтоо муучлан донгодоод “Зүүдний ном айлдагч бурхан, сонсогч Варима болон бусад олон нөхдийн хэлж ярьж буйгаас үзвэл намайг амьтны тус хэргийн төлөө багшийн намтарыг айлтга гэсэн дохио санамж мөн байх тул ямар ч болов айлтгах хэрэгтэй” хэмээн бодоод лам багшдаа онцгой нэгэн бишрэх сэтгэл үлэмж их төрж, биеэ чичиртэл чин зүрх сэтгэлээсээ залбираад түр нэг бясалгалд умбатал мөн л зүүд бясалгал хоёрын дунд “Үржэнгийн орны чимэг хувцаст цагаан, хөх, шар, улаан, ногоон өнгө зүс бүхий үзэсгэлэнт таван бүсгүй Райчүний өмнө зэрэгцэн сууснаас нэг нь хэлсэн нь “Маргааш өглөө Миларайвын намтар цадгийг айлдах тул сонсохоор явъя” гэв. Нөгөө нь “Хэн айлтгах юм бэ” гэв. Нэг нь “Дотно ууган шавь нар нь л айлтгах буй за” гэж хэлэх үед цөм Райчүн тийш инээмсэглэн ширтэж суусан гэдэг. Нэг нь хэлрүүн “Гайхамшиг бүхий номыг сонсоход бүгд дуртай байдаг тул бид ч залбирч гуйсан болох шүү дээ” гэвэл өөр нэг нь “Намтар цадгийг нь айлтгахад ууган шавь нар нь айлтгах зохистой биз. Бид болвоос түүний шашин номыг нь дэлгэрүүлж, тэтгэх үүрэгтэй” гэцгээгээд солонго мэт замхран одлоо.” Түүний хойно Райчүн ч бясалгал нойроос сэртэл аль хэдий нь өглөө болж, нар мандаж байлаа. Райчүний санаанд “Эгч дүү урт наст таван дагина дохио сануулга өгч байгааг ч сайн ойлголоо” хэмээгээд бясалгалаа завсарлаж, цай зоогоо ханатал зооглоод багшийн дэргэд хүрч очивоос далай олон шавь нар өглөгийн эзэд багшийн дэргэд зай завсаргүй зэрэглэн сууцгааж байв. Райчүн багшдаа мөргөөд, амар мэндийг айлтгаж, өвдөг сөхрөн, алгаа хавсарч, ийнхүү багшдаа айлтгал өргөв: “Багш минь ээ, өмнө өнгөрсөн бурхад арван хоёр зүйл зохиол цадигаар амьтны хэрэг тусыг хэмжээлшгүй үйлджээ. Түүний үр буянаар эдүгээ бурханы шашин дэлгэрэн гийж байгаа хэрэг. Дилоба, Нароба, Марба тэргүүтэй шидтэн лам нар ч тус тусынхаа намтар түүхийг айлдсан нь одоо хувьт шавь нарынх нь боловсрон гэтлэх зам мөрийн хөтөлбөр болоод байна. Тэгэхээр лам багш минь та эдүгээ бид шавь нарынхаа санаа сэтгэлийг улам хичээл зүтгэлтэй болгохын тухайд болон ирээдүйн хувьт шавь нарыг ч хөтлөхийн тулд, мөн бас хотол олон амьтны төлөө их энэрэл нигүүлслээр багш та өөрийнхөө овог, гарал, угсаа язгуур сэлт цадиг намтараа айлдан соёрх” хэмээн гуйн залбирвал багш тэрээр инээмсэглэн “Райчүн аа, миний учир жунцан чамд тийм хэрэгтэй байгаа болоод чи асууж байгаа бол хариулая. Миний овог Чүнбо, язгуур Жосрай, миний өөрийн нэр Миларайва. Эхлээд нүгэлт үйлийг ч хийсэн. Дунд хэрд буяныг ч хийсэн. Харин одоо буян нүглийн үйлээс ангижраад үйлээ барсан тул ирээдүйд ч хийх үйлгүй болоод байж байна даа. Тэдгээрийн тухай дэлгэрүүлж ярих юм бол заримд нь уйлмаар, заримд нь инээмээр учир шалтгаантай юм олон бий. Хэлж ярьж болох ч хэрэг тусаар бага тул настай хүн амар тайван хэвтэхээ бодъё доо” гэхэд мөн Райчүн мөргөөд гуйсан нь “Ээ, багштан минь ээ, та анх бэрхшээл хатуужлаар гүн увдис номыг бясалгаж, нэгэн сэтгэлээр шамдан суусаар эдүгээ ахуй ёс хоосон чанарыг илт оноод, хамаг номуудыг барсан тул ирээдүйд хүлэгдэх нэгээхэн ч үйлгүй болсон нь лавтай мөн биз. Гэхдээ овог Чүнбо, язгуур Жосрай, тэрхүү Жосрайг Мила хэмээн нэрлэх болсон шалтгаан, төрж мэндлээд анхан нүгэлт хар үйлийг үйлдсэн хэрэг учир, дараа нь буяны цагаан үйлийн учир начираас болж зарим үед уйлмаар, зарим үед инээмээр тэдгээр явдалд хэрэг тус хэмжээлшгүй их байгаа тул би болон хамаг амьтны төлөө энэрэл гаргаж, амар жимэр суухыг үл бодон намтар цадигаа дэлгэрэнгүй хэлж өгнө үү. Энд цугласан ах, эгч, очирт садан та нар болон өглөгийн эзэд ахай ажаа та нар ч миний гуйлтад хамтарна уу” хэмээн олонтоо бөхөлзөн айлтгахад тэнд суусан ахмад шавь нар, сүсэгтэн өглөгийн эзэд нар ч олонтоо мөргөн залбирч “Райчүн богдын гуйсанчлан та зөвшөөрч, номын хүрдийг эргүүлнэ үү” хэмээн дахин дахин хэлцгээснээр Мила богд “Та нар тийм их чухалчилж шамдан асууж байгаа бол нуугаад байх хэрэг юу байх вэ. Хэлж өгье. Миний овог угсаа бол умар зүгийн Үрү хэмээх газрын нэгэн их хадат нутгийн Чүнбо хэмээх овогтон, хуучин тарнийн номонд мэргэжсэн Жосрай хэмээх бясалгаач ламын хүү орон газраар тэнүүчлэн явж, бурхан шүтээнд мөргөж явсаар, Зан нутгийн Ладод жан хэмээх газрын Жүнбажи хэмээх газар очоод тэр нутгийн ад зэтгэрийг номхотгож адислан сууснаар угаас тарнийн чадалтан мөн тул тустай хэрэг олон хийсэн учир нутгийнханд хүндлэгдэн шавь өргөнтэй, үйлс өрнүүнтэй болж, нэр нь ч Чүнбо Жосрай хэмээн алдаршиж, хэдэн жил сууж, тэр нутгийнхны өвчин ад саад барчид юу ч болсон залагдаж байдаг нэгэн боллоо. Нэгэн удаа тэр нутагт урьд өмнө Жосрайгийн байгаа газар хэзээ ч ирж үл чадах нэгэн ад, өмнө нь хэн ч дийлж номхотгож чадаагүй тэрээр Жосрайд үл сүсэглэгч нэгэн өрх айлд хоргодон суугаад гэрийн эзнийг хорлон байсанд Жосрайгаас бусад бүхий л лам нарыг залж хатуу зөөлөн гүрэм заслыг хийлгэсэн авч тун тус болсонгүй, харин ч мөнөөхөн ад элэглэн инээх зэргээр илтэд тохуурхан байх болов. Тэр үед Жосрайд сүсэг буруу тэр хүнд садангийн нэгэн хүн нь адын эзгүй хойгуур “Чүнбо Жосрайг зал” хэмээн зөвлөсөнд гэрийн эзэн “Шарханд тус болохоор бол нохойн өөхийг ч билээ түрхэж болдог гэдэг. Яахав, дууд л даа” хэмээв. Тэгэхээр нөгөөх хүн Жосрайг урин залсанд адын буй газарт ойртох сацуу Жосрай сүрийг бадруулан, их дуугаар “Чүнбо Жосрай гэгч би ирж байна биш үү. Ад тотгоруудын махыг идэж, цусыг уудаг тул сууж байгтун” хэмээсээр түргэлэн очихуйд Жосрайг хажуудаа ирэхээс өмнө тэрхүү ад эмээн дагжиж цочин харайгаад “Яадаг билээ. Намайг залгих нь, намайг залгих нь” хэмээн дахин дахин үглэсээр Жосрайг хажууд нь очингуут “Би таны ирэх газар огт очдоггүй тул миний амийг хэлтрүүлэн соёрх” гэлээ. Жосрай ч тэр адаас хойшид хэнд ч хорлол хийхгүй гэсэн ам хайланг нь авч тавьж явуулав. Мөнөөх ад өөрийг нь шүтдэг нэгэн айлд хүрч очоод мөн л “Залгих нь, залгих нь. Ийм хэцүү бэрхийг өмнө ер үзсэнгүй” хэмээн хэлж суусанд тэр айлынхан “Яав, ийв. Ямар хүнээс болов” хэмээхэд “Чүнбо Жосрай гэгч ирээд амийг минь алдуулах шахлаа. Ам өчгөө ч өглөө” гэж хэлжээ. Түүнээс Жосрайгийн чадал эрдмийг өгүүлэх хэрэг гарахад хүн бүгд Мила буюу залгих (Хуучны орчуулганд энэхүү үгийг “Баршгүй” “Дийлдэшгүй” хэмээн орчуулсан байна.) хэмээн өгүүлэх болсноор овгийн нэр Мила хэмээн алдарших болов. Тэр ад ч хожим хэнийг ч хорлолгүй байсаар нас барсан гэж хэлэлцдэг билээ.
Тэр явдлын дараа Чүнбо Жосрай гэргий авч нэг хүүтэй болжээ. Тэр хүү нь хожим нас биед хүрч гэрлээд хоёр хүүтэй болсон бөгөөд том хүү нь Мила Додонсэнгэ хэмээх түүнд Мила Доржсэнгэ хэмээх нэгэн хүү төрсөн бөгөөд түүнээс хойш түүний удамд ганц хүү л төрдөг жамтай болжээ. Мила Доржсэнгэ шоо сайн тоглож сураад олон мөрий хожиж хөлжиж сууснаас нэгэн удаа тэр нутгийн, шоонд маш сайн, арга зальтай, ах дүү олонтой нэгэн хүн Мила Доржсэнгийн багцааг тэнсэхийн тулд багахан мөрий тавьж шоо тоглоод хожигдон хэмжээг мэдээд маргааш нь тэрээр дахин тоглож сохор азаар хожсон мэт дүр үзүүлсэнд Мила Доржсэнгэ бухимдан шаралхаж, маргааш хожигдлоо нэхэж тоглоё гэхэд цаад хүн зөвшөөрөв. Мөрийг өмнөхөөс ихээр тавьж тоглоод санаа сэвийг нь арилгахын тулд гурван удаа хожигдсон болоод “Би ч гэсэн мөрийгөө нэхэж болно биз дээ” гэхэд “Болно” гэлээ. Мөрийнийхээ их багыг хоёул зөвшилцөн хэлэлцэж тариалан, гэр байшин, эд малаа бүгдийг шооны мөрийд тавьж, буцах няцах байдал гаргахгүй гэж гэрч бичгээр батлаад тоглосноор нөгөө хүн нь хожиж бүхий л эд хөрөнгийг нь хожигч хүний ах дүү нар тоолж данслан авав. Мила эцэг хүү нар хувхай хоосорсон тул нутаг орноо орхиж явсаар Манюл Гүнтан хэмээх нутгийн Жа-аза хэмээх газар ирж нутаглаад эцэг Додонсэнгэ нутгийнханд судар уншиж өгөх, балин гаргах, мөндөрөөс тариаланг нь хамгаалах, нялх хүүхдийг даатгах тэргүүтэн гүрэм хийж айл хунараар явсаар чамгүй хөрөнгө цуглуулав. Хүү Доржсэнгэ нь өвөл нь өмнө тийш явж Балбад, зун нь умар Брүгбаад очиж их гарын наймаа хийнэ. Бага гарын наймааг Манюл Гүнтан хоёрын хооронд хийснээр эцэг хүү хоёр овоо хөрөнгөжиж авчээ. Тэр зуур хүү Доржсэнгэ уул нутгийн нэгэн энхрий бүсгүй лүгээ гэрлэж нэг хүүтэй болсон бөгөөд Мила Шаравжанцан хэмээн нэрлэж энхрийлэн өсгөж байх үед өвөг Додонсэнгэ насан нөгчиж хойдын буяныг сайн хийв. Мила Доржсэнгэ худалдаа арилжаагаа хийсээр хөрөнгө нь улам нэмэгдсээр урьдах алдсан хөрөнгөнөөсөө ч их баялагтай болжээ. Жа-азатай зах нийлсэн Ормо хэмээх нутгийн нэгэн хүнд гурвалжин хэлбэртэй сэтгэлд нийцтэй нэгэн тариалангийн талбай байсан бөгөөд түүнийг алт болон өмнө умард нутгийн олон эд бараагаар худалдан авсан нь Гурвалжин Ормо хэмээн алдаршжээ. Тэр тариалангийн талбайн дэргэд, газарт нь багтсан нэгэн байшингийн торх байсаныг ч худалдаж аваад сэлбэн засаж барьж эхлэв. Тэр үед Мила Шаравжанцан ч эрийн цээнд хүрч хорин настай болсон тул Жа-Аза нутгийн Нян хэмээх овогт нэгэн сайн айлын Гарможан хэмээх өнгө үзэсгэлэн төгс атлаа амьдралын хар ухаанд гаргууд, дайсан нөхөр алинд ч сайн муу занг гаргаж чадах, язгуур өндөр хүүхнийг бэрээр буулгасан бөгөөд тэрээр Нянца Гаржан хэмээн нэршсэн билээ.
Түүнээс байшингаа ч барьж дуусгаснаар, дээд асарт тариа будаа зэрэг ойр зуурын зүйлээ хийдэг, өнцөгтөө зоогийн өрөө бүхий, дөрвөн баганатай, найман нуруутай, Жа-Аза нутагт жавхаа нэмсэн гурван давхар нэгэн байшин боссон нь “Дөрвөн баганат, найман нуруут” хэмээн алдаршаад тэрхүү байшиндаа сэтгэл тэнэгэр, нэр хүндтэй еэ амьдарч сууцгаав.
Тэр үес хуучин нутаг Жүмбажи дахь хамаатан саданд Мила Додонсэнгэ эцэг хүүгийн алдар цуу сонсогдсон тул Мила Доржсэнгийн авга ахын хүү Юндэнжанцан гэгч эхнэр хүүхэд болон дүү охин Чүнца-Балдан нарын хамтаар мөн нутгаасаа гарч Жа-Азад нүүж ирлээ. Мила Доржсэнгэ элгэмсэг халуумсаг хүн тул их хөөр баяр болж, нутаг газар зааж, орон гэр төхөөрч өгөөд худалдаа наймаанд ч сурган худалдаа эрхлүүлснээр тэд цөм эд малаар баян тарган болцгоов. Түүнээс хожимхон Няца Гаржан бие тулгар болсон агаад энэ зуур Мила Шаравжанцан өмнө нутгаас авчирсан их эд бараагаа, умар зүгийн Дагзэ нутгийн зүг худалдахаар яваад нэлээдгүй удах хойгуур усан луу жилийн намрын тэргүүн сарын хорин таван, ялгуусан одны тохиол бүрдсэн өдөр би ээжээсээ төржээ. Ижий минь эцэгт “Эдүгээ энд намрын ажил ч дуусав. Надад ч нэгэн хүү төрөв. Хүүд нэр өгч мялаах хуримыг хийхийн тул түргэн ир” хэмээсэн үг бүхий захидлыг хүн зарж илгээсэн нь эцгийн буй газар хүрч, элч ч учир түүхийг дэлгэрэнгүй хэлэв. Эцэг минь маш их баярлаж “За хө, би ч хүүдээ өгөх нэрийг бодож амжлаа. Манай удамд ганц л хүү заяадаг тавилантай бөгөөд тэр нь ч жам ёсоор болж эдүгээ надад хүү төрсөн байнам. Сонссон даруй баяр төрсөн тул би хүүгээ Тойвгоо (Сонсоод баясгалант) гэж нэрлэе. Одоо худалдааны үйл бүрэн дүүрсэн тул явъя” хэмээгээд нутагтаа хүрч ирэв. Надад Тойвгоо хэмээн өөрөө нэр шивнэж, нэр өгсний мялаалга хуримыг сайтар хийгээд энхрийлэн өсгөв. Хожим миний яруу аялгуу бүхий үг яриаг сонссон бүгд сэтгэл нь баясдаг болсон тул “Тойвгоо гэдэг нэр чинь чухам л зохисон байна даа” гэж хэлдэг байсаан. Тэгээд намайг дөрвөн нас хүрсэн жил, ээж минь нэгэн охин төрүүлсэн нь Гонмоожид (Жаргал-Итгэл) хэмээн нэр өгөгдсөн бөгөөд сэвхтэй учир Вэда (Сэвхэт) Гонжид хэмээн энхрийлэн дууддаг болсон. Бид ах дүү хоёр алт оюугаар гэзэг үсээ чимсэн нь гялалзан гялтагнаж байдаг байсныг санаж байна. Нутаг орны хүмүүс ч бидэнд ам сайтай, бид ч шударга сайн ханддаг тул чадалтай сайн нь саданархаж, чадалгүй ядуус нь боол зарц минь болж явлаа. Биднээс далдуур нутгийн хүмүүс “Эдгээр тэнүүлчид манай нутагт ирээд мал сүрэг, эд бараагаар баяжсан уу гэхээс буурсан нь үгүй. Гаднах байшин, доторхи хогшил, эхнэр нөхөр хоёрын өмсөж зүүж зэргийг хаанаас нь ч харсан илт байна даа” хэмээн ярьдаг байжээ. Тийнхүү олон түмний дууриал хүндлэл болон байтал Мила Доржсэнгэ өвөө насан хутгийг олж, хойдын буянг зүйл бүрээр бүрэн сайн үйлдсэн билээ” хэмээн айлдлаа.
Богд Миларайвын цадигаас бие лагшин мэндэлсэн зохионгуй бөгөөд анхдугаар бүлэг болой.
Орчуулсан Ж.Ерөөлт
2 comments:
Багшийн Монгол хэлний найруулга хавтай сайхан юм аа...
тийм байна...
Post a Comment