Saturday, July 21, 2012

Аман хууч

1.    Марзан Шаравт өгсөн наймдугаар богдын бэлэг

Их Хүрээний “Бизъяагийн аймгийн” зураач Б. Шарав, наймдугаар богдын зургийг олонтоо зурсан хүн юм. Шарав гуай Богд хааныг гамин цэрэгт баривчлагдаад шоронд хоригдож байсан 1920 оны өвөл Богд хаанд шанагийн малгай өмсүүлж, Их Хүрээний цамын гол чамбоны /цамын бүжгийг дэглэн бүжиглэгч/ адилаар зуржээ. Богд хаанаас сүүлд Марзан Шаравтаа өгөөрэй гэж дүүрэн шар тамхитай, арван хоёр жилийн зураг дүрстэй шаазан хөөрөг, хятад маягийн хийцтэй зузаан цаасан ултай, дан сарьстай хар хилэн гутал, хорин таван лангийн мөнгөн ембүү, ийм гурван зүйлийг дархан цорж Лувсандондовт өгсөн гэдэг. Тэр үед Шарав байгаагүй учир гэртээ хадгалж байгаад Шаравыг нэг ирэхээр нь дуудаж “Богд хаан чамд өгсөн юм. Үүнийг ав” гэсэнд Шарав эхлээд хөөрөгтэй тамхийг авч татсан, дараа нь гутлыг өмсөж, сүүлд нь мөнгийг өвөртөлсөн тул Дархан цорж болон цуг байсан хүмүүс бэлгэдэн магтаж, “Манай Шарав урт удаан наслах нь бололтой. Одоо ч гадуур их тэнэж явахгүй байх. Ер нь мөнгөөр тасрахгүй явах бололтой” гэх зэргээр шинжлэн ерөөсөн гэдэг.

2.  Дуу хөгжмийн хийморь дэлгэрвэл ном сургалтын хийморь доройтдог

Монголын алдартай гавж Зава Дамдин бол Гунгаачойлин дацангийн шавь байсан билээ. Тэрээр бага залуудаа Гунгаачойлинд шинэхэн шавилж сууж байх нэгэн үед цагаан сарын шинийн хоёрны сахиус хурдаг өдөр үеийн нөхдийн хамт дарвиж, хэнгэрэг тулдаг модыг багананд дээсээр чанга хүлж үзүүрийг унжуулаад бусад хөгжмөөс хэнгэрэгийн дууг өндөр гаргахгүйг хичээж, түүндээ үеийн тэд хүүхдүүд баясан сууж байтал, тэдний өмнө талд сууж байсан өвгөн настай нэгэн гирган / насаар ах эрдэмтэй хуврагийг гирган гэж хүндлэн нэрлэдэг/ лам “Хүүхдүүд ээ, цанидын дацанд хэнгэрэгийг багананд чанга хүлдэг нь муу ёр. Дуу хөгжмийн хийморь дэлгэрвэл ном хэлцээний хийморь доройтдог гэдэг юм гэж урьдын гиргачууд айлддаг байсан шүү” хэмээн тэднийг зэмлэжээ. Хожим 1930-аад онд сүм хийдийн үйл ажиллагаа хоригдож хавчигдаж ирэх тэр үед Зава лам гуай “Тэр цагт тэр үгийг сайн ухаарахгүй явсан, одоо бодоход их учиртай үг байж шүү” хэмээж байжээ.

3.    Лам нарт халтай засаг

Нэгэн мянга есөн зуун хорин нэгэн оны зун Ардын журамт цэрэг Их Хүрээнд орж иржээ. Ирэхдээ тэд одоогийн Баянхошууны замаар орж ирсэн байна. Тэр өдөр нь зуны тэргүүн сарын 29-ний өдөр байсан бөгөөд Их Хүрээний Дашчойнпэл дацангийн лам нар Тасганы овоог тахиад бууж байжээ. Тэд лам нарыг бууж ирж байхад араас нь журамт цэргүүд орж ирсэн юм байна. Тиймээс Хүрээний лам нар тэр үед “Лам нарын араас хөөсөн маягтай орж ирлээ, энэ цэргүүд. Энэ ардын засаг лам нарт жаахан халтай засаг болох нь дээ” хэмээн ярилцаж байжээ.  

4.    Утай Гүмбүм явах уу

Нэгэн мянга есөн зуун гучаад оны хэлмэгдлийн үеэр Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын нэгэн лам нутгийн нэг лам өвгөн дээр морьтой давхиж ирэв. Тэгээд тэр өвгөнөөс нөгөө лам “Чи хө, Утай Гүмбүм явах уу” гэж асуужээ. Нөгөө өвгөн гайхаж, энэ чинь ухаан санаа нь зүгээр байгаа даа гэж бодоод “Явахгүй ээ” гэжээ. Нөгөө лам цааш яваад өөр нэг лам дээр очоод нөгөө асуултаа асуужээ. Тэгсэн тэр лам “Би явна аа” гэжээ. Нөгөө лам “За, тэгвэл маргааш үд дунд явна шүү, бэлтгэлтэй байгаарай” гэж хэлээд давхиад явжээ. Маргааш өдрийн үд дунд “Явна” гэж хэлсэн лам санаж бодсон ч юмгүй, зун болж байсан үе учир гэрээ нимгэлж, дээвэр туургаа буулгаж байв. Тэгтэл үд дунд болж байх үед тэр лам дээврээ буулгаж байснаа шууд харуулдаж ойчоод амьсгаа хураажээ. Энэ үед нөгөө морьтой очсон лам ч таалал төгссөн байжээ. Энэ биеэрээ Утай Гүмбүм орох биш, сүнсээрээ тэнд очиж төрөхийг хэлсэн хэрэг байжээ. Сүүлд “Явахгүй” гэж хэлээд үлдсэн лам амаа барьж “Даанч ингэнэ гэж мэдсэнгүй. Үүнийг нь мэдсэн бол явъя л гэдэг байж” хэмээн шогширч суужээ.  
     
5.    Их Хүрээнд болсон зодоон

1909 оны үед Их Хүрээний Дашчойнпэл дацангийн хэсэг лам монголчуудаа өмөөрч хятад наймаачидтай зодоон хийжээ. Тэр хэрэг нь маш их дуулиан тарьж, олон хүнийг хэрэг ялд оруулах тийм байдалтай болж иржээ. Тэр үед наймдугаар богд Хүрээний хийд сүмүүдэд зарлиг буулгасан нь “Хүрээ даяар Цагаан шүхэрт номыг нэгэн бум тоотой уншиж гүйцээх хэрэгтэй. Тэгвэл энэ зодооны хэрэг намжина” хэмээжээ. Тэр дагуу Хүрээ даяар хэдхэн хоногт цагаан шүхэрт номыг зуун мянга уншсанаар тэр хэрэг амархан дарагджээ.

6.  Уншлагынхаа ачаар бөөгийн хараалаас аврагдсан нь

Нэгэн лам өглөө хуралдаа явах бүртээ “Жамбалцанжод” хэмээх номыг уншдаг бөгөөд уг номыг гэрээс гарахдаа уншиж эхлээд, дуганыхаа үүдэнд ирэхэд төгсгөдөг тийм зуршилтай болсон байжээ. Нэгэн удаа тэр лам нэг бөөтэй маргалдаад, тэгээд нөгөө бөө нь тэр ламд хараал хийжээ. Тэр үед лам унтаж байсан бөгөөд гэрээсээ гараад хуралдаа явж байна гэж зүүдэлжээ. Тэгэхдээ зүүдэндээ ч нөгөө номоо уншиж явна гэж зүүдэлсэн бөгөөд дуганыхаа үүдэнд иртэл нөгөө ном төгсөөгүй байв. Үүнд лам гайхаж “Яагаад ном маань төгсөөгүй байдаг билээ” гэж сэжиглэн бодоод дуганыхаа үүдэнд тасга авч алгаа таштал нойрноос сэрсэн бөгөөд хартал харин нэгэн их гуу жалганы ирмэг дээр ирээд зогсож байжээ. Уг учир нь бөө түүнийг зүүдээр нь хөтөлж хясаа гуу руу унагаж алах зорилготой хараал хийсэн боловч лам нойроосоо сэрсэний ачаар гуу руу унах аюулаас аврагдсан байна.

7.      Богд Зонхавын ачлал

Хуучин Их Хүрээний Дамбадаржаа хийдэд богд Зонхавын томхон хэмжээний баримал байжээ. Түүнийг 1937 оны үед Дамбадаржаагийн хийдийн өмнөх жалганд цээж толгойгоор нь хуваагаад хаяж орхижээ. 1940-өөд онд монголд ял эдлэж байсан оросын 505-р армийн хэдэн хоригдол офицер тэр хавьд ажил  хийж байгаад нөгөө баримлыг босгож толгойг нь залгаад орхисон байна. Гэтэл удалгүй тэдгээр офицеруудын ялыг өршөөсөн тушаал оросоос ирж тэд нутаг буцах болсон аж. Тэгээд тэр хоригдлууд өршөөгдсний баяраа тэмдэглэж, нөгөө бурханыхаа баримлын хажууд суугаад хиам, архи задалж, баримал бурханы хүзүүнд хэлхээтэй хиамаа углаад, мутарт нь папирос тамхи хавчуулж, өөрсдөө ууж идэж суусан байна. Тэр үед түүгээр явж байсан нэгэн монгол хүнийг нөгөө оросууд дуудаж авчраад архи хиамаасаа өгч, түүнд хандан “Танай энэ бог маш сайн бог. Бид энэ богийн ачаар нутаг буцах боллоо” хэмээж байжээ. Тэр баримлыг 1950-аад оны үед Гандантэгчинлэн хийдийн хашаанд авчирч байрлуулсан бөгөөд эдүгээ хүртэл байгаа билээ.

8.    Дацангийн цанто

Дацангийн цанто гэж чойр дацанд шавилагч лам нараас аль их эрдэмтэй хүмүүсийн нэрсийг тэмдэглэсэн бичиг юм. 1960-аад оны үед эдүгээ Гандантэгчинлин хийдийн Дашчоймболд хурж буй Ц. Лувсан гуайн зиндааны /эрт энгийн болсон/ нэгэн хүний нялх хүүхэд нь уйлаад болохгүй байсанд Гандантэгчинлин хийдэд хурж байсан С. Галаарид хэмээх ламаас арга чарга асуувал “Дацангийн цанто” хоёр удаа уншуул гэжээ. Тэгээд тэр лам дацангийн цанто уншсанаар хүүхэд нь зүгээр болж гэнээ. Олон дээд лам нарын алдар нэрийг дуудсаны буян их юм гэж Ц. Лувсан гуай ярив.
   

Monday, July 16, 2012

Цагаан өвгөн

Монголчуудын бурхан шашны соёл түүхэнд гардаг нэгэн шүтээн дүр бол Цагаан өвгөн юм. Монгол цамын урлаг, тэр дундаа Их Хүрээний цамын дэг дотор энэхүү Цагаан өвгөний дүр онц хүндтэй байр эзэлдэг. Дээр цагт Монголын олонхи хүрээ хийдийн цам дээр очсон улс энэхүү Цагаан өвгөний цамнахыг үзэх гэж хичээдэг байжээ. Учир нь Цагаан өвгөний цамнан бүжиглэх байдлаас тухайн жилийн өвлийн цаг уур ямар болохыг мэддэг байсан гэдэг. Цамаас өмнө Хүрээний зурхайч нар жилийн цаг уурын байдлыг урьдчилан мэдсэнийг олон түмэнд дохиолон мэдээлэхдээ энэхүү Цагаан өвгөний бүжиг цамыг ашигладаг байжээ. Хэрэв тэр жил өнөтэй сайхан өвөл болж өнгөрөх бол Цагаан өвгөн их найрсаг зантай, Хашан хааны хүүхдүүдтэй тоглон наадах бөгөөд харин тэр жил хатуу хариг, ширүүн өвөл болох бол Цагаан өвгөн ааш аяг муутайгаар цамнадаг байна. Иймээс дээр үеийн хөгшчүүл “Энэ жил Цагаан өвгөн зан сайтай байна, сайхан жил болох нь” хэмээн ар гэртээ очиод сонин болгон ярьдаг байсан гэдэг. Цагаан өвгөний нэрийг Цэрэндүг гэж хэлэх нь буй бөгөөд Цэрэндүг гэдэг үг бол түвд үг юм. Монголоор орчуулбал “Зургаан урт настан” гэж хөрвүүлэгдэнэ. Ямар зургаан урт настай зүйлийг хэлж байна гэвэл:
1.Мөнх сүндэрлэх уул, 
2.Мөнхөд урсах рашаан, 
3. Мөнх наст хүн, 
4. Мөнх наст гөрөөс, 
5, Мөнх наст шувуу, 
6. Мөнх наст мод гэсэн эдгээр зургаан зүйл урт наслан мөнхрөх зүйлсийг хэлдэг байна. Энэ зургаа нь Аюуш бурханы адис хүчээр ийм урт наслах шидийг олсон бөгөөд Цэрэндүгийг залж тахисан газар оронд урт нас, аз жаргал, энх амгалан оршин тогтдог гэж бэлгэдэн үздэг байжээ. Мөн нөгөө талаар Цагаан өвгөнийг ойн сайхан цэцэрлэгт оршин сууж, амьтны сайн муу үйлийг тольдон сууж, уул усны эзэд савдагийг захиран суудаг гэж үздэг бөгөөд Цагаан өвгөнийг тахилгыг хийвэл хулгай дээрмийн аюул, хараал, муу ёроос хамгаалдаг хэмээдэг. Монгол Цагаан өвгөн нь хүн олон сайн сайхан явахын ерөөлийн үгсийг айлдан байхын бэлгэдлээр баруун гартаа эрих барьж, хүмүн олон урт наслахын бэлгэдлээр зүүн гартаа луун толгойт зургаадай таяг барьсан байдаг. Баян сайн явахын бэлгэдлээр цагаан дээлийг өмсөж, газар лусыг захирах бэлгэдлээр барсан гутал өмссөн байдаг байна. 

Monday, July 9, 2012

Алагшаа Агваандандарын зохиосон цайны тахилын номын тайлбар


Уг зохиол нь “Цайны тахилын тайлбар сайн номлолын чандманийн эрхи хэмээгдэх оршивой” хэмээх нэртэй, түвд хэлээр бичигдсэн байна.

Тахилын шүлэг нь:

1.  Өөрийн үлэмжийн тэнгэр Дар эх бурханд мөргөсөн нь:

Удбал цэцгийн дэлбээ адил уужим дээд мэлмийгээр
Үргэлжид амьтаныг хайрт хүү мэтээр тольдох бөгөөд
Өвчин адын зовлонг хоцроолгүй арилган зохиогч
Үлэмж эх таны нигуурыг хагацалгүй сэтгэлдээ баримой.

2. Лам багшид мөргөсөн нь:

Айлдлаар эрхэм зарлигийн далайн төвд хүрээд
Увидасын сэтгэлчлэнхү эрхэт хааныг дөтөд аваад
 Сайн оюун зөвшөөлөөр ертөнцийн үгүйрлийг арилгагч
Тэнцэх ханьсахын нөхөргүй ламын өлмийд сөгдөмүй

3. Лам багш Дар эх бурхан ялгалгүйд мөргөсөн нь:

Тэр мэт нигүүлсэлийн эрхээр болсон гэтэлгэгч эх лугаа
Ялгал үгүй дээд ламд бишрэн сөгдөөд

4.    Зохиолыг эцэст хүргэхийг тангарагласан нь:

Дээдсүүдийн зарлигаас гарсан мэт
Цайн тахилын чандманийн эрхийг номлосугай

5.    Цай хаанаас бий болсон тухай өгүүлсэн нь:

Үүнд цайн тахилын утгыг товч төдий өгүүлэхэд тэр ч I. Цайны түүхийг өгүүлэх, II. Зохиогчийн тухай өгүүлэх, III. Үгийн утгыг өгүүлэх лүгээ гурван болой. Анханд ч гурав бөгөөд Түвдэд гарсан ёс хийгээд Хятадад гарсан ёс ба түүний эрдэм болой.

I.    Цайны түүхийг өгүүлэх нь:

6.    Түвдэд гарсан ёс

Анхан нь урьд Түвдийн номын хааны овог угсааны нэг хаан халуун өвчин тусаж, эм заслын аль нь ч тус болсонгүй тул сэтгэл зовж, ордныхоо дээвэр дээр гараад сууж байтал  нэгэн шувуу нэгэн модны навчийг зууж явсныгаа унагаасан нь хааны өвөр дээр унажээ.  Хаан тэр навчийг усанд хийж буцалгасан чинь усны өнгө нь өөр болон хувирсанд хаан ихэд ууж үзтэл халуун өвчин нь арилжээ. Тэгээд хаан түшмэддээ энэхүү навч ургадаг модыг олж ир хэмээн тушаасан учир түшмэд нь зүг бүрт эрэл сурал болсоор Хятад оронд ургадаг цайны мод хэмээх мөн болохыг олж мэджээ.

Түүнээс эхлэн Түвд оронд цай гэгч бий болжээ. Энэтхэгт тэр үед цай буй болоогүй байсан бөгөөд тэр нь юугаар илэрч байна вэ гэвэл Жовуу Атиша гэгээн Энэтхэгээс Түвдэд ирээд анх Түвдийн Аарий нутагт заларсан бөгөөд тэр үед түүнд цай унд өргөн барьсанд Атиша гэгээн Түвдийн лам нараас “Энэ ундны нэр нь юу вэ” хэмээн асуухад “Үүнийг цай гэдэг, Түвдийн хуврагууд уудаг болой” хэмээн хариулжээ. Атиша гэгээн “Түвдийн хуврагуудын буянаар бүтсэн нэгэн бодис ажээ” хэмээн айлдсанаас илрэн харагдаж байна.

Мөн өөр нэг домог нь цай нь анх тэнгэрийн оронд, тэнгэрүүдийн ундаа байсан бөгөөд тэнгэрийн орны урт наст нэгэн шувуу цайны модны навч дэлбээг энэ дэлхийд хаясан нь  Хятадын Дүнхуан хэмээх хааны хүүгийн дэргэд унажээ. Тэр ханхүү халуурч өвдөж байсан аж. Тэгээд тэр навчийг ханхүү зажилсан чинь халуун нь дарагдсан тул тэр навчтай хамт унасан үрийг газарт тарьснаар Хятад оронд цайны ургамал анх гарчээ гэж ярьцгаадаг.

7.    Хятад оронд хэрхэн цай бий болсон тухай

Хоёрдугаар, Хятад оронд гарсан ёс нь, Хятадын хаадын дээд үе, Сэн – Хуан - Үди хэмээх хааны нагац Шин- Нүн хэмээх хаан, ард иргэдийнхээ бие махбодыг тамиржуулан сайжруулахыг хичээж, анагаан тэжээхүй ухааны олон номыг зохиожээ. Тэрээр цайг Жаа, Чаа, Шээ, Мин, Чон хэмээн таван өөр нэрээр нэрлэсэн бөгөөд цайны модны навч үрийг шинжлээд дээд, дунд, доод гэсэн гурван ангилалд оруулжээ. Тэндээс эхлэн Дэ-Үү хааныг хүртэл хүний биеийг тэжээх зорилго учир бүхий эм тангийн байдлаар хэрэглэж байснаас бус уух ундны ёсоор хэрэглэж байсангүй ажээ. Дэ -Үү хааны үед амьдарч асан Дэ-Үү-Гүн хэмээх нэгэн хүн  цай архи зэрэг ундны тухай  ялган бичсэн шастир “Эряа” хэмээх нэр бүхий нэгэн ном зохиосон байна. Мөн Шин-Лин хэмээх газрын У-Жи-Ца хэмээх нэгэн мэргэн хүн дээрх “Эряа” хэмээх номоор суурь болгож, цайны савыг хэрхэн хийж урлах тухай болон цайг хэрхэн буцалгах ёс, түүнийг хэрхэн уух журам зэргийг нарийвчлан ялгаж бичсэн гурван бүлэг номыг зохиосон нь эдүгээ болтол Хятадуудын дагаж мөрддөг заншил журамын ном болжээ. Тэр мэтээр цайны тухай өгүүлсэн Хятад ном маш их  байдаг боловч энд үг олондохоос айж бичсэнгүй. Түвдэд цайг Жаа, Монгол оронд цайг цай хэмээн нэрлэдэг болсон нь ч мөнөөхөн Хятад хэлний жаа,  чаа хэмээх үг тэр хэвээр шилжин ирснээс бус, Түвд болон Монгол хэлний уугуул үг бус болов уу хэмээн санана.

8.    Цайны чадал эрдмийг өгүүлсэн нь:

 Гурав дугаар түүний эрдмийг өгүүлэхэд Жову Атиша гэгээн Түвдийн Ерваа-Лхари Нямбуу-Гүлд суух цагт цайны тухай магтсан нь “Уухад ам хэлэнд хорлолгүй амгалан, ухаан санааг тодорхой болгодог, бие махбодыг тамиржуулдаг, Түвдийн тойдын буянаас мэндэлсэн амтат хятад цайг буцалгаж авчир” хэмээсэн хийгээд анхдугаар далай лам Гэндэнжамц гэгээн ч “Уухад бие эрхтэнд хорлолгүй, оюуныг тодруулж, билгүүнийг арвитгагч, улаан шар өнгөтэй, гаварын үнэр ханхалсан, зуун төрлийн амт амтагтсан, цай ундаа тэргүүтэн зүй зохист тахилаар тахина” хэмээсэн, мөн бас Хятадын ном шүнгээс “Уухад бие сэтгэлийг амраадаг, өнгө жавхааг нэмүүлэх бөгөөд биеийн тамирыг сэргээдэг гэх зэргээр магтжээ.

II.    Зохиогчийн тухай өгүүлэх нь:

9.    Энэхүү цайны тахил өргөх уншлага номыг зохиогч нь:

Хоёрдугаар түүнийг зохиогч нь, Бромдон Жалвийжунай гэгээний төрөл, Хутагт Жанрайсэг бурхан хүний дүрээр заларсан, Цаст Түвдийн орны итгэл болсон, ялгуусан Гэндэнжамц хэмээн олноо алдаршсан тэр  мөн.

10.    Хаана зохиосон нь:

Зохиосон газар орон нь Майдар бурханы орон Гандан Идгаачойнзэнтэй дүйцүүлж нэр өгсөн Балданбрайбүн номын их хийдийн амрах өргөө бага Гандан ордон хэмээх болмой.

11.    Хэзээ зохиосон нь:

Хэзээ зохиосон нь, бүтээлийн дээд орон Гандан ордон түүнд Ялгуусан Гэндэнжамц тэрээр их богд Зонхава эцэг хөвгүүний нүүрийг бодитой үзсэн бөгөөд тэр цагт нар ч ургасан, Чоймзадбалжорлэгцог хэмээх нэгэн шавь бээр зуун амт төгссөн цагаан цайг өргөх цагт, тэр мэтийн шүтэн барилдлага сайтар чуулсан үед, цайны тахилын шүлэг үүнийг зохиосон нь үйлс түгэн дэлгэрч, Риво Гэндэнбийн номын аймаг өрнө зүгийн Заландараагаас дорно зүгийн Донхуан хаанд тултал түгэх болсон мөн болой.

Ш.  Үгийн утгийг өгүүлэх нь:

12. Зорилго

Гуравдугаар үгийн утгыг өгүүлэхэд зоригдолын зэрэг хийгээд үгийн утга бодит болой. Анханд үндсэн үгийг бариж, тарнийн ёстой холбож өгүүлсэн, далдуур сударын ёстой холбож үзүүлсэн хоёр зүйл болно.

12.    Тарнийн ёстой холбогдох нь:

Анхан нь Дэмчиг, Сандуй, Жигжэд гурав тэргүүтэй ядам алин болохын омогт оршсоорын агаараас “Удирдагч тэнсэлгүй ариун идээтийн хүвгүүн” гэх тэргүүтэн хоёр шүлгийг амандаа өгүүлэх лүгээ сацуу мөрийн зэргийн дамжлагын лам нар нийт, ялангуяа Жову эцэг хүвгүүнээс язгуурын лам хүртэл хийгээд бус бас дандарын дөрвөн аймгийн бурхадын чуулган тэргүүтэн тахилын орныг хоцроолгүй урин залаад, тэндээс “Ялгуусны ганц эцэг зөөлөн эгшигт” хэмээх тэргүүтэн хоёр мөрийн үед гэтэлгэгч Зөөлөн эгшигт лүгээ богд Зонхава хоёр өөрийн зүрхэнд бэлгэ билгийн садувагийн ёсоор оршсонд сүжиглээд урьдын тахилын орон нугууд түүнд шингэснээр бурхан бүгд хурсан чанартайд санана. 

“Адистид нигүүлслийн үүлс тулалцаад” хэмээх тэргүүтний хоёр мөрийн үест цай тэр ямагт мөн чанартаа бэлгэ билгүүн мөн атал, байдал нь цувиралтгүйн рашаанд ургасан ёсонд адистидлаад, “Ганц эцэг, ганц эцэг Зөөлөн эгшигт” хэмээх тэргүүтний нэгэн шүлгийн үест зүрхэнд бясалгасан тахилын орон түүнийг тахиж буйг санах бөгөөд “Өөрийн бие бурханы мөн чанар ямагт” хэмээх тэргүүтний нэгэн шүлгийн үед өөрийн баруун зүүн гарыг гансар лүгсүр, ам тулга, цай түлшний зай хэмээн биширч өөрөө бурханд тодорсоны хэл гэрэл туяаны сувгаар удирдаад зооглосноор өөрийн зүрхний самади садувагийн мөн чанар бурхан бүгд хурсан мөн чанарт мөн агаад, байдал нь хөхөмдөг Хум үсэг түүний толгойд гурван үзүүрт гал бадарсны дунд цайны ундаа тэргүүтнийг цутгаснаар галын хэл ихэд дэлгэрснээс тахилын орон нугууд цувиралгүйн амгалангаар баясах бөгөөд цэнгэхэд санана. Түүгээр жишээд идээ ундаа бүгдэд төгс эдлэх ёс тэр мэтийг үйлдвэл бэтгэ хийгээд усан хаван тэргүүтэн үл гарах бөгөөд хороор үл дийлдэх ба үс цайх хийгээд атираа удаан болох тэргүүтэн ахуй үе ба эцэст тулсан тус эрдэм хязгааргүй болой.

13.    Судрын ёстой холбогдох нь:

Хоёрдугаар бурханы егзүр бусаар зорих ёс нь анхдугаар шүлгийн үед Чадагч ялж төгс нөгчсөн бурханаас язгуурын ламыг хүртэл тахилын орон хэдий чинээ бүгдэд залбирал тавина. Би тэргүүтэн хамаг амьтдын үндсийг адистидлан соёрх хэмээн тахилын орон нугууд ерөнхийг тодруулан тодруулан талбих бөгөөд “Таван зуугийн оройн чимэг” хэмээх тэргүүтнээр Түвдийн цаст орны бүтээлийн шашинд зарлигийн ач үлэмж их Жову богд тэргүүтэн зарлиг увдистны дээд лам нар ба “Ялгуусны ганц эцэг” хэмээх тэргүүтнээр богд Зонхава тэргүүтэн төгс буянтын ёсны дээд лам нар шашинд агуу их үйлдвэр зохиосон лам нарыг тодруулан тависнаас “Ганц эцэг, ганц эцэг” хэмээх тэргүүтний нэгэн шүлгийн үед ялангуяа гэтэлгэгч Зөөлөн эгшигт өөрийн өмнө сууснаас ариун цайн ундааны дээж тахил үүнийг зооглон соёрх хэмээн зүрхний угаас тахилаа хэмээн санана. Энэ номын “Их амгалангийн рашаан” хэмээх хийгээд “Өөрийн бие бурханы лагшины мөн чанар ямагт” хэмээх үгийг бариад дан судрын ёсонд бодитой найруулах шалтгааны барилдлага бага болохноон ч ер судрын ёсны тахилыг өргөх ёс явдалд орохуй тэргүүтнээс гарсан хийгээд ялангуяа их Боди мөрийн зэргээс идээ ундааг үргэлжид үйлдэх хэрэгтэй учраас тэр цагт тэдгээрийн дээжийн тахилыг эс тасалбаас ч чуулган олныг төвөг багаар гүйцээх тул уснаас наашид алинд төгс эдлэхийн дээжээр ч зүрхний угаас тахиж үйлд хэмээн зарлигласанд шүтээд өөрийн эгэлийн үзэгдэл шуналаар  тахилын орон нугуудыг тодруулан тавиад тахих ёс энэ шүнгийн хүчлэн үзүүлсэн утга болох болвуу хэмээн санаад зорилгын зэрэг товч хурааж тусад нь үйлдсэн мөн болой.

Тэр мэтээр үйлдвэл гороор бузардах ч бага болох болоод “Магтахад зохистойг магтсан магтаал”-аас “Та нь өглөгийн орон нугуудын дээд, ариун суудлыг зохиосон ариун мөн” хэмээн гарсан тул болой.

14.    Цайн тахилын шүлгийн үгийн утга нь:

Хоёрдугаар үгийн утга бодитыг өгүүлэхэд анхны шүлэг нь голыг туурвихын урьд одуулах тахилын өгүүлэл хийгээд тахилын орон ерөнхий үзүүлэхийн шүн хоёрдугаар мөн бөгөөд утга нь их нигүүлсэхүй хийгээд ерөөл огоот төгссөний эрхээр номхотгогдхуун нугуудыг нирвааны тивд удирдан зохиохын учир удирдагч их чин зоригоор анханд бодийн дээдэд сэтгэл үүсгэхийн ёсын үүднээс бидний үзүүлэгч энэ лүгээ сацуу бөгөөд тэнсэхийн хань ертөнцийн орон энэ хийгээд сайн цагийн мянган бурханы дотор өөр үгүй учраас тэнсэлгүй, үзүүлэгч тэрээр олноор өргөгдсөн хааны үндэс Ариун идээт хааны хөвгүүнд мэндэлсэн учир ариун идээт хөвгүүн, үзүүлэгч түүний тааллын хөвгүүн болсон гурван цагийн ялгуусан бүгдийн айлдлын эзэн чанар хийгээд энэрэл нигүүлсэл ихийн эзэн чанар Зөөлөн эгшигт хийгээд Майдар ялагдашгүй итгэл бөгөөд эцэг хөвгүүн тэр гурваар жишсэн ялгуусан хөвгүүн лүгээ сэлт бүгдэд залбирал тавимой. Би тэргүүтэн хамаг амьтны үндсэнд хоёр түйтгэр арилах бөгөөд хоёр чуулган гүйцэхэд адистидлагтун хэмээн ерөөсөн нь удирдагч ханьцашгүй ариун идээтийн хөвгүүн, түүний хөвгүүн айлдал хийгээд энэрлийн эзэн, зөөлөн эгшигт хийгээд ялагдашгүй итгэлд залбирал тавина, адистидла хэмээхийн үгийн утга болой. Тэр ч залбирах хэмээх нь айлтгахын нэр бөгөөд талбих хэмээх нь өргөхийн нэр мөн бөгөөд үлгэрлэвэл Субуди бээр Ялж төгс нөгчсөнд өчсөнд Субуди бээр Ялж төгс нөгчсөнд залбирав хэмээх хийгээд хаанд өчив хэмээхийг хаанд залбирав хэмээх мэт хийгээд увьдасыг чихэнд талбихыг сонорт өргөх буй хэмээх мэт мөний тул. Таван зууны оройн чимэг хэмээх тэргүүтний утга нь бурханы шашин таван мянган жил орших хэмээн айлдсан бөгөөд таван мянгуул түүнд ч арван таван зуун жил байгаа учраас тэр мэт арван таван зуун жилийн дотор цаст Түвдэд шашныг баригч дээдэс хэдий чинээ заларсан бүгдийн оройн чимэг болсон нь судар тарнийн эрхэм зарлиг бүгдэд айлдал торолтгүй эрхшсэн Атиша буюу Атиша нь туйл болсон хэмээх мөн бөгөөд тэр мэт Атиша нь Ялгуусан цаглашгүй гэрэл итгэлийн тийн хувилгаан ч мөн бөгөөд алдар өөр самгарди хэлээр Дивамгара бөгөөд дивам нь зул хийгээд гара нь зохиолд орох тул Зулын зохиолт хийгээд түүний тааллын хөвгүүн ертөнцийн эрх хутагт жанрайсигийн хувилгаанд эш үзүүлэхийг олсон Бромдон ринбүчэ буюу эцэг хүвгүүн хоёрт бодитой сүжиглэсэн түүгээр жишээд ялгуусан Зонхавааг хүртэл мөрийн зэргийн лам хэдий чинээ буй бүгдийн таалал үндсэнд их амгаланг өгч үйлдэх цайны ундаа цувиралгүйн рашаанд адистидласан үүнийг тахилд өргөх болой, их энэрлийн үүднээс зооглон соёрх хэмээсэн нь таван зууны оройн чимэг хамгийг айлдагч, цаглашгүй гэрэлт итгэл зулын зохиол, жанрайсэг эрхэт ялгуусан Вром, цувиралгүй рашааны тахилыг болгоо хэмээсний утга болой. Ялгуусны эцэг тэрээр цөвийн цагийн номхотгогдхуунуудын үзэгдэлд гэлэнгийн ёсыг барьсан бөгөөд түүний байдалд хувираад мэндэлсэн орны үүднээс Зонхава хэмээн алдаршсан тэр ямагтаар голлосон тахилын оронд зохистой болой хэмээснээр тахилын бодис доордыг ч рашаанд адистидлаад тэр ч явдалд орохуйгаас эрдмийн орон дээд их нигүүлсэл нүгүүдээр надад энэрэн таалаад миний эдгээрийг таалан болгоо хэмээн айлдсан мэт өглөгийн орон дээд та нар бээр нигүүлслийн эрхээр буян хураахын оронд үүл тулцсан мэт огторгуйн орныг огоот дүүргэхийн ёсоор оршоод цувиралгүй их амгаланг дэлгэрүүлэн үйлдэхийн тухайд рашаанд адистидласан тахил үүгээр цэнгэн зохиогтун хэмээн залбирсан нь “Ялгуусны ганц эцэг зөөлөн эгшигт гэлэнгийн ёсыг барьсан Зонхава, адистид нигүүлслийн үүл тулснаас их амгалангийн рашаанаар цэнгэн зохио” хэмээсэн утга болой.

Ер Зөөлөн эгшигтийг ялгуусны эцэг хэмээн өгүүлэх учир нь урьд гэргийтэн нэгэн бээр бурханд бадар аягыг идээгээр дүүргээд өргөсөнд Зөөлөн цогт бээр Ялж төгс нөгчсөнд идээний дээжийг надад эс хайрлан зоогловол үйлдснийг эс хариулсан болно хэмээн айлтгасанд нөхөд нүгүүд бээр Зөөлөн цогт бээр Ялж төгс нөгчсөнд тус ямар мэт тушаасан буй хэмээн санасан даруй бурханы мутарт барьсан бадар аяга доод зүгийн ертөнцийн орон ганга мөрний хумхийн тоо далан хоёр нөгчсөний доор одсон бөгөөд тэндээс риди хувилгаантан нар эрэвч эс олсон цагт Ялж төгс нөгчсөн бээр Зөөлөн цогтод эрэгтүн хэмээн зарлигласан даруй Зөөлөн цогт бээр тэр дэвсгэртээ суусаар атал мутраа сунгаад бадарыг аваад өргөсөн болой. Тэндээс Ялж төгс нөгчсөн бээр нөхөд нүгүүдэд би урьд суралцахуй болсон цагт Зөөлөн цогт энэ миний багш болоод аврал одуулахуйд байгуулсан бөгөөд бодийн сэтгэлийг үүсгэхүйд оруулж тусыг хүргэсэн мөн тул би бээр үүнд идээний дээжийг эс өргөснөөр тэр мэт болов хэмээн зарлаг болсон мэт урьд бурханы багш болсны үүднээс Ялгуусны эцэг хэмээжээ.

Тэндээс ганц эцэг, ганц эцэг хэмээх тэргүүтний утга нь урьд эцэг нь гэтэлгэгч Зөөлөн эгшигт хийгээд хойд эцэг нь гэтэлгэгч Зонхавад үйлдэхийн ёс хийгээд бас ганц эцэг ганц эцэг хэмээн хоёр удаа өгүүлсэн нь шамдалын үг мөний тул хоёулыг Зөөлөн эгшигтэд үйлдэхийн ёс тэргүүтэн мэргэдийн таалал адилгүй байвч үүнд Ялгуусны хөвгүүн эгэл хутагт бүгдийн ганц эцэг янагуухи бодийн сэтгэл хийгээд ялгуусны хөвгүүн хутагт ямагтын ганц эцэг үнэмлэхүй бодийн сэтгэл бөгөөд ялгуусан хөвгүүд бээр анханд янагуухи бодид сэтгэл үүсгээд тэндээс үнэмлэхүй бодид сэтгэл үүсгэсэн бөгөөд ялгуусан нугууд ч өөрийн угийн гол тэр хоёр ямагтаас мэндэлсэн учир ганц эцэг бөгөөд гэтэлгэгч Зөөлөн эгшигт лүгээ ялгалгүй богд лам Лувсан дагби бал ашидын авралын орон гурван их эрдэнэ тийн гурвын мөн чанар болсон тэр ямагт цаг хэзээд ч хагацалгүй бүтээгчийн зүрхний лянхуад оршоод хэмжишгүй амгаланг өгөхийн рашааны тахил үүнийг таалан соёрх хэмээсэн нь “ганц эцэг ганц эцэг зөөлөн эгшигт, ашидын авралын орон их эрдэнэ, хагацалгүй зүрхний лянхуад оршигтун, хэмжишгүй рашааны тахилыг таалагтун” хэмээсний утга болой.

Өөрийн бие бурханы лагшин хэмээх тэргүүтний утга нь цайны тахил өргөгч шүтээний бодгаль өөрийн биеийг бурханы лагшинд санах бөгөөд тахилын чуулганы орон хэмжээлшгүй өөрт шингэснээр өөрөө бурхан бүгд хурсан мөн чанар ямагтад тодруулаад тахилыг өргөв хэмээн санаж сайн цайны амтанд язгуурын ялгал амтлаг, исгэлэн, гашуун, эхүүн, халуун, давслаг лугаа зургаад ялгах бөгөөд тэр нижгээд нижгээдэд амтлагийн амтлаг, исгэлэний исгэлэн тэргүүтэн зургаа зургаад хуваасны гучин зургаа, тэр нижгээд нижгээдэд ч доод дунд дээдийн ялгал гурав гуравд хувааснаар нэг зуун наймаар жишээд зуун амт тэргүүтэн лүгээ төгөлдөр сайн цайны ундаа рашааны мөн чанартай болсоныг төгс эдлэхийн цагт шуналаас хагацсан ч буюу өөрийн тусад төгс эдлэхийн ундаа өөрөө баясахын шунал тачаал лугаа хагацсан ч хүссэн бүгдэд хэмээх нь ч тоолохын тухайд эс барин бусдын хэрэг огоот төгсгөхийн тулд ямар мэт хүссэн хүссэнд төгс эдлэснээр эрхтний шүтээн бие тэргүүтэн дэлгэрээд цөвийн цагийн богино нас нэгэнд хамт төрсөн их амгаланг сэргээхийн уг дор болсон энэ аяа гайхамшигтай буюу маш тансаг сайхан бөгөөд энэ мэтийн анхааран авлага төдийгөөр ч хоёр чуулганыг амар хялбар гүйцээх болох тул төгс эдлэх ёс энэ мэтэд гарсан нь ч хэтэрхий болсон сайн хувь лугаа төгөлдөр мөн болой хэмээсэн нь “өөрийн бие бурханы лагшины мөн чанар, зуун амтат рашааны шуналаас хагацсан ч хүссэн бүгдэд эдлэснээр их амгалан аяа гайхамшигтай сайн хувьтай” хэмээсний утга болой.

Өөр бас ялгуусны ганц эцэг Зөөлөн эгшигт гэлэнгийн ёс барьсан Зонхава хэмээсэн бөгөөд ганц эцэг ганц эцэг Зөөлөн эгшигт ашдын авралын орон их эрдэнэ хагацалгүй зүрхний лянхуад оршоод хэмээх тэргүүтэнд Энсаа чихний дамжлагын увдисаар номлосон ёс өөр бусад нэг ч байна уу хэмээсэн мэт бөгөөд чихний дамжлагын шашны амин мод дээд ёнзон римбүчэ Ишжанцан-балсамбуу бээр чуулганы номд хайрласан эдүгээ цагийн мэргэний эрхэт Гүнтан ринбүчэ Гончог-дамби - донмэ бээр тэмдэглэн бичиж тавьсан “Гэтлэх мөрийн гэгээ” хэмээгдэх түүнд өөрийн өмнийн огторгуйд солонго гэрлийн гэр байшинд арслант ширээ лянхуа сарны дэвсгэрд Ялгуусан Зонхава хийгээд түүний гурван оронд гурван язгуурын итгэлийг тодруулан тавиад залбирал үйлдэх ёсыг дэлгэрүүлэн айлдсан бөгөөд доош рашаан буулган судлан үйлдэх ёсыг айлдсаны эцэст тэр ямагтаас солонго гэрлийн гэр хүрээ ч захаасаа зэргээр хураагдаж, арслант ширээ ч дээш хураагдаад Богд ламд шингэв. Богд лам ч өөрийн оройгоор доош буугаад зүрхний лянхуа найман дэлбээтийн голд оршсонд бишрээд идээ ундаа тэргүүтний цагт ч өөрөө бээр идэж байна хэмээх бус, Богд ламд өргөж байна  хэмээн үйлдэх хэрэгтэй. 

“Удирдагч ханьцашгүй эхлэлт” энэ нь язгуурын гурвын нийтийн бүтээлийн цайн тахил мөн болохоор түүний цагт хуврагийн газар тэргүүтэнд цайны аягыг хоолойны харалдаа барих хэрэгтэй учир шалтгаан ч тэр мөн хэмээн айлдсан болой. Тиймийн тулд Богд ламын мутрын тэмдэгт лянхуаны дээр очир бариултай илдээр тэмдэглэдэг учир лянхуа Жанрайсэг, очир Очирбани, илдээр Манзушрийг бэлгэдсэн мэт Богд лам язгуурын гурван бурхан лугаа мөн чанар нэгийн учир шалтгааныг сануулахын үүднээс тэр мэт мутрын тэмдэг тэргүүтнийг үйлдэх хэрэг үлэмж буйгаар барахгүй, цайн тахил энэ ямагтыг зохиогч нь Жанрайсэг бодитой мөн хийгээд энэ үест Жанрайсигийг хоолойд тодруулан тавих лугаа цайны аягыг ч түүний харалдаа барих тэргүүтэнд ч учир шалтгаан гэгээн мэдлийн увидсаас мэдэх хэрэг өөр бусад байх бололтой хэмээдэг.

Тэр мэт цай Түвдэд гарсан түүх хийгээд зохиогчийн уг ба цайны эрдмийг өгүүлэхийн зүйл нүгүүдэд үг нижгээд хоёрын дэс дарааг урвуулах төдийгөөс бус их дамжлагат Санжайжамцын тайлбар доторхчлон хийгээд тарни лугаа барилдсан зоригдлын зэрэг лүгээ үгийн зүйлийг нэмсэн үес, Гэндэнжамцын утгын тайлбарын тааллаар суурь болгоод Санжаажамцын тайлбарын үгэнд урвуулан байгуулж өчүүхэн нижгээд үйлдэх бөгөөд Хятадад гарсан түүх ба зорилгын зүйлсийн бичгийг шинээр эмхэтгэн итгэмжилснээр “Цайны тахил тайлбар чандманийн эрхи” хэмээгдэхийг төгсгөн үйлдэв. Үүнээ өгүүлрүүн.

Аяа би нь цөвүүн цагт төрсөн, яруу алдар дэлгэрсэн их лам бус бөгөөд, эд таваарын өглөгөөр олон нөхрийг эс хураасан тул, эрхэм зарлигийг зүгийн хязгаарт арвитгахын хувь бага.
Тэр мэт дор ч шалгаварын төрөлхтөнд ч, өгүүлэх үгээс бусад төрсөн сайн байх бусын тулд, оройг нэвчрүүлэн үүсгээд утгын оньс бүрдсэн, сайн номлол шинэ баярыг мэндлүүлэв.
Үүнд шамдсан буяны хувь нарийнаар, ачлал хүндэтгэлийн эх болсон амьтан өлсөх цангах зовлон даяарыг өнөд холдуулаад, ханьцашгүй дээд амгаланд цэнгэх болтугай хэмээсэн энэ нь Лхасын их ерөөлийн номын хэслэгт Алагшаа Дандар хэмээн дуудуулагч бээр Бээжин хэмээгдэх  их хотын  дээд мэргэд голтийн гарах орон Юнхэ-гүн хийдэд найруулав. 
      

Sunday, July 8, 2012

Чойрын номын эргэн тойронд

Чойр гэдэг нь түвд үг юм. Монголоор номын хүрээ, номын сургууль гэсэн үг юм. Энэхүү дэг сургуулийн ёс Энэтхэгээс үүсэж, Түвдэд боловсрогдон, улмаар Монголд дэлгэрчээ. Бурханы шашны ном сургаалыг тодорхой үгэн томъёонд оруулан харилцан мэтгэлцэж ойлголт авах арга юм. Орчин цагийн шинжлэх ухаанаар бол теором гаргалгаа, математик гаргалгаатай бүдүүлгээр жишиж болох юм. Энэтхэгт энэхүү сургалт арга Наландара хийдэд анх үүссэн бололтой байдаг. Нагаржуна, Аряандэв, Асанга, Басунбанту, Дигнака, Дхармакирти, Зандракирти гэх мэт эртний Энэтхэгийн бурханы шашны эрдэмтэн лам нар чухамхүү энэ мэтгэлцээний аргаар номын ухаарц ойлголтыг авдаг байсан бөгөөд бусдад ч энэ арга томъёолллын үүднээс зааж сургаж байжээ.  Хожим Викрамашила хэмээх их сургууль хийдэд Атиша- Дивамкара гэх мэт эрдэмтэн лам нар мөн энэ сургалтын аргыг хэрэгжүүлсэн. Түвдэд энэ дэг сургуулийг Сажа буюу Сакъяа хийдийн лам нар сайтар боловсруулан хэрэглэсэн байна. Тухайлбал Сажа бандид Гунгаажанцан энэхүү чойр мэтгэлцээний аргаар сайтар боловсорсон бөгөөд энэ талаар ном ч бичсэн ажээ. Хожим богд Зонхава гэгээнтэн болон түүний шавь нарын үндэслэсэн шарын шашины буюу Гэлүг урсгалын хийдүүд болох Брайбүн, Сэра, Гандан хийдүүдэд байгуулагдсан дацангууд нь энэ чойр сургалтын аргыг улмаар нарийвчилсан тогтолцоонд оруулжээ. Үүнд чойрын таван зарлиг боть гэж алдаршсан Энэтхэгийн мэргэдийн айлдсан таван зохиолыг задлан шинжилсэн таван таажод буюу шинжлэлийн ном бий болжээ. Чойрын таван боть гэдэг нь
1.    Шалгадагийн тийн тайлбар – Дхармакирти зохиожээ
2.    Илт онохуйн чимэг – Майдар бурхан айлджээ
3.    Төв үзэлд орохуй – Зандракирти зохиожээ
4.    Илт номын сан – Басубанту зохиожээ
5.    Номхотголын үндсэн судар – Гүнабарава зохиожээ
Монголын их хүрээнд Дашчойнпэл, Гунгаачойлин, Идгаачойнзэнлин хэмээх гурван дацан нь чойр цанидын сургалттай байсан бөгөөд одоо энэ уламжлалаараа сургалтаа явуулж байна. Хуучин Их хүрээний цанид чойрын номын мэргэдийн заримыг дурдваас Их Хүрээний хамба номун хан Агваанхайдүв, Их Хүрээний цорж  Агваанбалдан, Шижээ гавж Агваандондов, Сүнгийн аймгийн анги Шагдар, Хардал бээсийн Пунцаг аграмба гэх мэт болно.

    Цанид чойрын дацанд юу тухай судалдаг вэ?

Ер нь Бурхан багшийн айлдвар нь өнгө дүрсээс эхлээд бурханы гэгээн ухааныг хүртэлх зүйлийг бүрэн судалдаг гэж болно. Хүний зургаан эрхтэн, зургаан мэдрэхүй, тэдгээрийн зургаан вишайгаас эхлэж, арван хоёр шүтэн барилдлага, хутагтын дөрвөн үнэн гэх мэтээр нэгэн зуун найман ай савд багтаасан судлагдхууныг судалдаг юм. 


Monday, July 2, 2012

Мила богдын намтар

Хоёрдугаар бүлэг

Сэтгэл шимширхүйц гашуун зовлонг үзсэн нь  

Райчүн мөнхүү асуув. “Багш аа, анх эцгээсээ хагацаад гашуун муу доромжлолыг олонтоо үзсэн гэж айлддаг байсан тань юу байсан бэ” гэхэд “Тэгээд намайг долоон нас хүрэх үед, эцэг Мила Шаравжанцан хүнд өвчин тусаж хэвтэрт ороод, эмч домч, мэргэч төлөгч нарт үзүүлвээс эдгэхгүй хэмээн хэлцгээж ямар ч арга чарга хийсэнгүй. Ах дүү амраг садан бид ч түүний өвчин илааршихгүйг мэдэцгээв. Эцэг тэрээр өөрөө ч эдгэнэ гэсэн итгэл найдвар нь тасраад авга ах, авга эгч тэргүүтэй ойр холын хамаатан садан, анд нөхөд, гэмгүй явдаг нутгийн зарим нэгэн хүмүүсийг дуудан ирүүлж, гэргий, хүүхэд, эд малаа захиж хэлээд, үгийнхээ төгсгөлд “Эцгийн голомтыг хүүд нь залгамжлуулах” тухай дэлгэрэнгүй бичсэн гэрээс бичгийг бүгдэд уншиж сонсгов. Тэгээд гэрээс бичгийнхээ утгыг хурааж хэлсэн нь “Би энэ өвчнөөс одоо нэгэнт мултарч чадахгүй боллоо. Тэгэхээр миний энэ хүү эдүгээ бага балчир байгаа учир авга ах, авга эгч тэргүүтэй садан хамаатан та бүгдэд захиж даатгах зүйл минь бол миний гол чухал өмч болсон үхэр, адуу, хонь гурав, гар зуурын өмч болсон гурвалжин Ормо гэхчлэн нүдэнд багтахгүй талбай бүхий тариалан газар, байшингийн доор буй үхэр, ямаа, илжиг гурав, дээд асарт байгаа алт, мөнгө, зэс, оюу, торго дурдан, үр будаа, тариа тэргүүтэн товчхон хэлэхэд хүний хэрэглэдэг бүхэн бусдаас царайчлахгүй элбэг буй бөгөөд үүний нэгхэн хувийг миний хойд буянд зориулаарай. Үлдсэнийг нь миний хүүг гэрлэж бараалтал та нар харж хандаж байгаарай. Ялангуяа хоёр авгадаа үүнийг тухайлан захия. Хүү минь багадаа Зэйсэ охин лугаа сүй тавьсан тул хүүг том болохоор Зэйсэтэй гэрлүүлэхдээ ээж нь өөрөө худ бэрийн угтлага бэлэг барааг илүү дутуугүй хүргэж, эцгийн голомтыг хүүд минь нэр төртэй залгамжлуулагтун. Тэр болтол миний гэргий хүүхэд эд гурвын минь жаргах зовохыг авга ах, авга эгч та нар садангууд минь мэд. Битгий зовоогоорой. Би үхэвч булш хүүрээсээ харж байх болно” гэж хэлээд нөгчив. Тэгээд эцгийн хойдын буяныг хийж дуусгаад, “Үлдсэн эд хөрөнгийг Няца Гаржан өөрөө эзэмшвэл зохих биз ээ” гэх мэтээр үг хэлэх зохистон бүгдээр санаа нэгдэн хэлж, биднээс “Яавал дээр вэ” хэмээн асуутал, авга ах, авга эгч хоёр “Ойр дотно нь гэвэл бид л байна. Дүүгийнхээ эхнэр хүүхдүүдийг бид зовоохгүй. Эд малыг нь гэрээсийн дагуу бид харж хадгалж байя” гээд манай нагац болон, Зэйсэгийн эцэг эх нар тэдэнд хичнээн учирлан хэлээд үгийг нь тоолгүй  эр хүний эдэлдэг бүхнийг авга ах, эм хүний хэрэглэдэг бүхнийг авга эгч хураан авч, бусдыг нь тэхий дундуур нь хувааж авцгаагаад “Та эх үр гурвуулыг тэжээнэ” гэцгээн бидэнд ямар ч эд мал өгсөнгүй ээ. Тэр ч байтугай бид зун тариа бордооны үйлд авга ахын боол, өвөл ноос ноолуурын үйлд авга эгчийн зарц, хоол гэж нохойн хоол, хийлгэдэг ажил нь  илжигний ажил, хувцас гэж таранхай тамтаг хөдөрч, бүс гэж шидэмс бүслээд, чөлөө сэхээгүй ажилласаар гар хуруу минь  хагарч осгоруутаж эвэршээд, хувцас муутайн эрхээр царай биений өнгө зүс хөсрий дааж, бие турж, ёстой л яс арьс гэгч болов. Эцгийг байхад алт оюу гялтагнаж байсан үс гэзэг минь үнсэн саарал юм болж, бөөс хуурс гялтагнаж явах боллоо. Үзэж, сонссон бүхний сэтгэл сэмэрч, нулимс асгарч байсан гэдэг. Авга ах, авга эгч хоёр улс амьтны ил далд муу хэлэхийг юман чинээ үл бодон бид эх үр гурвуулыг тарчлаан зовоож байсан тул ээж минь авга эгчийг Чүнца балдан (Гарьдын зээ тэгш цогт) биш Дүдмо дагдан (Барсын дайтай өлөгчин шулам) байна даа хэмээн хэлсэн тул авга эгчийг Дүдмодагдан гэж нэрлэх боллоо. Ертөнцийн зүйр үгэнд “Эзэн бус нь эзэн сууж, эзэн нь үүдний нохой болно” гэдэг л бид эх үрст тэр үед тохиолдсон юм даа. Урьд эцэг Мила Шаравжанцанг амьд ахуйд сайн муу хүн бүхэн бидний царайг хардаг байсан бол бид хожим хамаг эд хөрөнгөнд минь эзэн суусан авга ах, авга эгч хоёрыг царайчлан  харж явах боллоо. Нутгийн хүмүүс ээжийн минь тухай “Эр нь хүчирхэг бол эм нь хэрсүү. Ноос зөөлөн бол цэмбэ сайн” гэж хэлдэг тэр чухам үнэн үг юм. Өрх гэрийн нуруу хугараад өгөхөөр ийм л болж байна. Анх Нянца-Гаржан нөхрийн сайнаар харц дээгүүр, толгой өндөр, ухаан хурц, цээж тэнүүн, ундтай устай явдаг байсан. Харин одоо ухаан нь мохож, тэнхэл нь тасарсан байна даа” хэмээн ярьцгааж, өнчин хүнд ноён олон гэгчээр биднээс ядуу нь ч араас шоолж тавлаж байх болов. Надад Зэйсэгийн эцэг эх дээл гутал, эд зүйл хааяа өгч, “Эд хөрөнгө гэдэг хэврэг батгүй, өглөө эртийн өвсний шүүдэр л гэсэн үг, тиймээс эдгүй ядуу гэж бүү гутар. Чиний өвөг дээдэс чинь хувхай хоосноос л хөрөнгөжсөн хүмүүс. Та нар амьд л байсан цагт эд хөрөнгөтэй болох цаг ирнэ, гайгүй” хэмээн сэтгэлийг минь байн байн засаж тайтгаруулдаг байлаа.

Түүнээс намайг арван таван нас хүрэх цагт, ээжид эцэг эхээс нь өвлөгдөн ирсэн бөгөөд  нагац ах минь тариа тарьж амьдралаа залгуулдаг, Брэбэ-данчүн хэмээх нэр нь ёозгүй ч ургац ашиг нь сайн тариалангийн газраас нагац минь жил бүр арвай далд хийн хураан хуримтлуулсаар байсан нь нэлээдгүй их болсон түүгээрээ их мах худалдан авч, цагаан арвайгаар гурил бэлдэж, хар арвайгаар архи нэрээд “Нянца Гаржан дүү минь үр хүүхдүүдийнхээ хамтаар эд хөрөнгөө өвлөж авахад нь хэрэглэнэ” хэмээн хадгалж суужээ. Тэгээд бид өөрсдийн “Дөрвөн баганат, найман нуруут” байшиндаа олон олбог ширдэг бусдаас гуйж дэвсээд, авга ах, авга эгч нар тэргүүлсэн ах дүү садан хамаатан, нутгийн сайн ханддаг бүгдийг урьсны дээр ялангуяа эцэг Мила Шаравжанцангийн нөгчих үеийн явдал, гэрээсийн бичгийг мэдэх хүмүүсийг дуудаж ирүүлээд, авга ах, авга эгч хоёрын өмнө ууц сүүл тавьж, бусад хүмүүст бүхэл оногдох ёстойд бүхэл, мөч оноох ёстойд нь мөч оноож, шаазан аягаар архи сөгнөж, сайхан найрыг үүсгээд, ээж минь, найрлагчдын дунд босож зогсоод, “За тэгэхээр, хүү төрөхөд нэр, архи уухад үг гэж байдагчлан би ч хэд гурван үг хэлье. Эцэг Мила Шаравжанцан нас нөгчих үедээ гэрээс захиас хэлж асныг мэдэх өндөр настан хүмүүс болох авга ах, авга эгч нараар тэргүүлэн энд суугаа та бүгд сонсцгооно уу” гэхийн хамт нагац ах, эцгийн гэрээс бичгийг уншиж дууссаны дараа ээж маань “Саяын уншиж сонсгосон энэ бичгийн үг утга нь энд суугаа ахмадуудын санаанд тодорхой санагдаж буй тул олон үг нуршиж ярих хэрэггүй болов уу. Утгыг нь хураангуйлж хэлвэл авга ах, авга эгч хоёр, эх үрс биднийг халамжлан үнэхээр сайхан туслан тэтгэснийг үргэлж санаж явахаа хэлэхийн хамт, одоо миний хүү, Зэйсэ бүсгүйтэй ханилж, өрх гэр тусгаарлах цаг болсон тул бидний хадгалуулсан эд хөрөнгийг өгнө үү. Зэйсэ охиныг бэр буулгаж, худ ураг бололцон, аавынх нь гэрээслэсэн ёсоор эцгийн голомтыг хүүд нь өвлүүлж өгье” хэмээн хэлэв. Авга ах, авга эгч хоёр урьд нь хоолон дээр ходоод нийлэхээс биш, үгэн дээр ам нийлдэггүй атал энэ өдөр ам санаа нэгдээд, намайг ганц гэж бүүрэлхэж, авга ах олон хүүгээрээ түрүү барин, “Та нарын эд мал гэж хаана байгаа юм бэ. Мила Шаравжанцан тэрээр эсэн энх, тэнхлүүн байхдаа биднээс тариа, байшин, мал үхэр, алт оюу зээлж авснаа үхэх үедээ буцааж өгсөн юм. Та нарын юм гэж нэгээхэн цэн алт, нэгээхэн атга арвай, нэгээхэн олгой тос, нэгээхэн алд торго, газар гишгэх ганц малыг ч үзээгүй. Та нарын энэ гэрээс бичиг гэгчийг хэн бичсэн юм бэ? Өнчин өрөөсөн та нарыг өлбөрч үхүүлэлгүй тэжээсэн нь их юм. Ер муу хүнд мэдэл өгвөл мөрөн голын усыг ч хэмжинэ гэгч энэ байх даа” гээд хүү нартайгаа үсрэн босож ирээд, хуруугаа инчдэн, хормойгоо сэгсэрч, хөлөө дэвслээд “Тэгэж даварч байгаа бол байшин чинь ч бидний өмч тул та гурав гарч зайл” хэмээн ээжийг алгадан зодож, дүү бид хоёрыг дээлийнхээ сугалдаргалан унжуулсан ханцуй нударгаараа ороолгож нүдэв. Тэр үед ээж минь “Мила Шаравжанцан чи эхнэр хүүхэд биднийхээ хувь заяаг харж байна уу? Би булш хүүрээсээ харна гэж хэлсэн тэр харж үзэх цаг чинь эдүгээ болсон байна” гээд уйлан, түрүүлгээ харж ойчоод, холбирч өнхөрч байв. Дүү бид хоёр уйлахаас өөр олигтой юу ч хийж чадахгүй байлаа. Нагац ах ч авга ахын олон хүүгээс айгаад өмөөрч чадсангүй. Нутгийн бусад хүмүүсээс бидэнд сайн ханддагууд нь бид эх үрсийг хөөрхий хэмээн өрөвдөн уйлж байсан бөгөөд бусад нь ч сэмхэн шогширч байсан ажээ. Авга ах, авга эгч хоёр “Биднээс эд хөрөнгөө нэхээд байсан, тэр чинь та нарт өөрсдөд чинь байгаа биш үү. Нутаг орны айл хунарын хүмүүст архи махыг амь хайргүй бэлдэж хурим найр хийсэн энэ чинь та нарын хөрөнгө биз дээ. Бидэнд л лав байхгүй. Байлаа ч гэсэн өгөхгүй. Та эх үрс өнөр болвоос цэрэглэн ирж хөрөнгөө авна биз, цөөн гэвэл хараал хийнэ биз” гэж хэлээд гарч одлоо. Түүний дараа бидэнд сайн санагч хүмүүс ч явцгаав. Ээж минь түрүүнээс хойш тасралгүй уйлсаар суусанд нагац ах болон Зэйсэгийн эх эцэг нар тэргүүтэн бидний дотно хүмүүс бүгдээр ээжийн сэтгэлийг засаж аргадахын тулд сууцгаагаад, үлдсэн архийг ууцгааж, ээжийг “Битгий уйл даа, уйлсны тус гэж юу байхав? Өнөөдөр найранд цугласан бүхнээс эд гуйж авч болно. Бид энд буй бүгдээр ч аль сайнаа өгцгөөе. Авга ах, авга эгч хоёроос чинь ч аль сайныг нь та нарт авч өгье” гэхэд нагац ах “Тэр ч тийм шүү. Тэгээд энэ хүүгээ эрдэм номд сурга. Та эх үрс манай гэрт суугаад, тариа тариалан эрхэл. Аль тустай бүхнийг л хийхээс өөр аргагүй. Ямар ч л байсан авга нартаа муугаа үзүүлэхгүй байх хэрэгтэй” гэж хэллээ. Ээж маань “Өөрийнхөө хөрөнгийг эзэгнэж чадаагүй байж, бусдаас гуйж олсон эдээр үр хүүхдээ тэжээхгүй. Авга нар, биднээс булаасан хөрөнгөөсөө нэг хэсгийг нь өгье гэсэн ч бидэнд одоо хэрэггүй. Энэ хүүгээ эрдэм сургахаар яав ч явуулая. Бид эх үрсд аваг ах, авга эгч хоёр эд малыг минь өгөхгүйн дээр, бид гуйлга гуйж царай алдаж амьдарваас тэр хоёрын бах тав улам ханах биз. Энэ байгаа тариалангаараа аргацааж сууя даа” гэлээ. Тэгээд Жа-Азагийн Митод гадха хэмээх газарт, Нинмааваа хуучин тарнийн багш, лус найман аймгийг тахигч, айл амьтанд хүндтэй нэгэн амьдарч асан түүн рүү намайг бичиг үсэг сургахаар явууллаа. Тэр үед садангууд ч ганц хоёр эд зүйлийг өгсөн бөгөөд ялангуяа Зэйсэгийн эцэг эх хоёр хүнс хоол, аргал түлш өгч туслав. Зэйсэ намайг бичиг үсэг сургах айлд хүргэж өгөхдөө ч сэтгэлийг минь байн байн засаж явав. Нагац ах маань ээж, дүү хоёрыг айл амьтанд зарцлуулахгүй гэж аль чадахаараа хоол ундыг өгч, ээжийг гуйлгачин болголгүй, хүний дайтай амьдруулахыг хичээж байв. Ээж минь ойр зуурын оёдол нэхмэлийн үйл хийж олсоныгоо аль чадахаараа хурааж, дүү бид хоёрт өгдөг байлаа. Дүү минь байгаа чадлаараа хүний амьтны гар хурууны үзүүрт зарагдаж, айл амьтан хэсүүчлэн явж, хоол хувцас олж байсан ч гэлээ бид гэдэс дундуур, мөр нүцгэн, сэтгэл гундуу, жаргалын бараа ер харсангүй билээ” хэмээн Мила богдыг ярьж дуусахад түүнийг сонсож суугаа тэд бүхний сэтгэл үймэрч, гансран, уйлж, хэсэгтээ л чимээ аниргүй байцгаалаа.

Гашуун зовлонг амсаж, санаа сэтгэл цөхөрсөн тухай өгүүлсэн хоёрдугаар бүлэг төгсөв.                        

Орчуулсан Ж.Ерөөлт
                  
Эхний бүлгийг эндээс уншина уу!