МОНГОЛЫН БУРХАНЫ ШАШИНЫ ХӨГЖИЛ XIX-XX ЗУУНД

XIII зууны үеэс буюу Хуби­лай хааны байгуулсан их Юань гүрний үеэс монгол­чууд Түвдийн бурханы шаш­ны Сакъяа урсгалын дээд лам нартай холбоо тогтоож байсан бөгөөд улмаар хо­жим нь XVI зууны эцсээр мон­голын хэд хэдэн сурвал­жит ноёд Түвдийн Гэлүгба ёс­ны дээд лам нартай харил­цаж, номын барилд­лага тогтоожээ. Энэ нь түү­хэнд Монгол дахь бурханы шашны гуравдугаар дэлгэ­рэлт хэмээн тооцогдох бол­сон билээ.

Түүнээс Халхын сурвал­жит ноёны хөвгүүн Занаба­зар нь бурхан Буддагийн үеэс эхлэн Энэтхэг, Түвдэд арван таван удаа хувилж явсан гэх Түвдийн бурханы шашны Жонанпа ёсны Дар­на­та гэгээний хувилгаан хэмээн тодрогдож, үүнээс үүдэн халх монголчууд Түв­дийн бурханы шашны гэлүт урсгал буюу шарын шашны ёс журмыг илтэд эрчимтэй­гээр даган шүтэх боллоо. Чу­хамдаа энэхүү шар малгай­тын ёс нь Энэтхэгийн бурха­ны шашны их хөлгөний ёс­ны үргэлжлэл лавтайяа мөн бөгөөд түүний дээрээс энэ­хүү ёсыг үндэслэсэн Зонха­ва гэгээн нь Түвдэд дэлгэр­сэн бурханы шашны бүх урс­галын хамаг гол утга оньсыг шингээж чадсан байс­наараа давуутай гэгдэх бол­жээ. Тиймээс Монголын эр­дэмт лам цахар гэвш Лув­сан­цүлтим бээр “богд Зонха­вын шашин нь өрнө зүтийн Энэт­хэгийн орноос нааш, дор­но зүтийн далайн хяз­гаарт хүртэл дэлгэрсэн” (Ца­хар гэвш Лувсанцүлтим. Богд Зонхавын намтар. Эрх­лэн хэвлүүлсэн доктор Д. Наранцэцэг, УБ, 2004 он, 36-р тал) хэмээн хэлсэнчлэн Энэт­хэгээс нааш Монгол орон хүртэл түгэн дэлгэрсэн ажээ.

Дээр дурдсан Халхын Түшээт хааны хөвгүүн, Өн­дөр гэгээн Г.Занабазар тэ­рээр Түвдэд очиж бурханы шаш­ны эрдэмд суралцаж мэр­гэн болоод, эргэн ирж сүм хийд барьж эхэлснээр Мон­голд бурханы шашин бүрэн төгс дэлгэрэх эхлэл тавигдсан байна. Мөн тэр үед Халхын гурван (хожим нь дөрвөн аймаг болсон) айм­гийн дунд богдын шавь отог дээр суурилсан Нийслэл хот үүсэж эхэлсэн боловч тогт­вор­той суурьштлаа нэлээд хуга­цаа өнгөрчээ. Иймээс Хал­хад тодорсон анхны гур­ван Живзүндамба хутагтын үед монголын нийслэл хот нь нүүдлийн чанартай бай­сан тул шашин соёлын сур­гууль номын газар тулхтай хөгжиж чадаагүй, эхлэл тө­дий л байжээ.

Харин дөрөвдүгээр дү­рийн Живзүндамба хутагтын үед буюу 1778 онд Их Хүрээ, Туул голын хөвөөнөө нүүн ирж суурьшсанаар сая нэг сургууль номын газар хөг­жиж дэлгэрэх үйл нь ахиц дэв­шилтэй болсон байна. Түү­ний дараа тавдугаар дү­рийн Живзүндамба хутагт нь, урьд Өндөр гэгээний үүс­гэн байгуулсан боловч дайн са­мууны хөлд үрэгдсэн Рибо гэжай Ганданшадүвлин хий­дийн нэрийг хадгалсан Рибо гэжай Гандантэгчэнлин хэ­мээх шинэ хийдийг байгуулж түүнийхээ эргэн тойронд ца­нид гүн ухаан сургах чойр да­цан болон бусад сургал­тын дацан сургуулиудыг барьж бай­гуулснаар Хүрээ чэнмо буюу Их Хүрээний дэг сургууль хэмээх нэр алдар­шихын суурь тавигджээ. /Тэр үеийн Их Хүрээнд барлан хэвлэсэн номуудын барын тэмдэглэлийг үзэхэд Хурал чэнмо буюу Их Хурал хэмээн түвд үсгээр бичсэн байдаг./ Энэ үед Их Хүрээний хамба номун хааны тушаалыг хү­лээн авсан Агваанхайдүв нь Их Хүрээний лам нарын хи­чээл сургалтад машид их ан­хаарч байлаа.

Агваанхайдүв нь Түвдэд эр­дэм номын боловсролыг эзэмш­сэн эрдэмтэн байсан бө­гөөд ямар нэгэн хувил­гаанд өргөмжлөгдөөгүй хүн бай­жээ. Тэрээр Түвдийн Бан­чэн богдод эрдэм номын сур­лага чанараараа ихэд маг­тагдсан бөгөөд “Халх ну­тагтаа очиж шашин номын сур­гуулиа түгээвээс нэн их тус болно” хэмээсэн Банчэн бог­дын зарлигийг дагаж мон­гол­доо буцаж ирээд Их Хүрээний сургалтыг хөгжүү­лэ­хэд голлон зүтгэх болсон ба лам санваартнуудын са­хил санваарыг ёсчлон са­хиу­лах, хичээл сургалтдаа ан­хаа­рахыг машид анхаар­даг байсан аж. Агваанхай­дүв хамбаас өмнө монголын лам нар Түвдэд зөвхөн су­рал­цахаар очдог байсан бол Агваанхайдүваас хойш монголын эрдэмт лам нар Түвд рүү номын хэлэлцээ мэт­гэлцээн хийхээр очдог болт­лоо өндөр түвшинд хүр­чээ.

Мөн Агваанхайдүвээс гадна тунгалаг цорж Агваан­бал­дан, бичээч цорж Аг­ваан­цэрэн, Шижаа гавж Аг­ваан­дондов, Вангайн аран­жамба Агваан­түвдэн хэмээх эр­дэмтэй лам нар Их Хү­рээнд байсан бөгөөд тэдгээр нь Монголын бурханы шаш­ны түүхэнд Их Хүрээний таван Агваан хэмээн ал­дарш­сан билээ. Тэр цагт мон­­гол нутгийн зүг зовхис бү­­рээс Их Хүрээнд эрдэм номд сурал­цахаар ирэгсэд нэн олон болсон ба тэдгээр нь Хүрээнд шашны боловс­рол эзэмшээд тус тусын ну­тагтаа очиж, сургууль номын хийдээ байгуулж сургалт ном­лолоо явуулснаар Их Хүрээ төвтэй Монголын бур­ха­ны шашны биеэ даасан, монголын гэж хэлэгдэх бү­рэн үндэстэй бурханы шаш­ны ёсыг баттай оршоож чаджээ.

Ер Халхын тавдугаар дүрийн Живзүндамба хутаг­таас наймдугаар дүрийн Жив­зүндамба хутагтын үе хүр­тэлх хугацаанд монгол лам нарын эрдэм чадал онц­­гой сайн болсон байдаг. Үүнд Халхын богдуудын үйлс болон Агваанхайдүв тэргүүтэй эрдэмт лам нарын хи­чээл зүтгэл онц байр суурь эз­лэх юм. Тийнхүү Монго­лын бурханы шашин хөгж­лийн­хөө өндөр түвшинд хүр­­сэн нь хорьдугаар зууны эхэн буюу Халхын наймду­гаар богд Живзүндамба ху­таг­тын үе байлаа. Чухамдаа л Их Хүрээний цорж Чойнзэн ламын айлдсанчлан “Судар тарнийн шашны зул бадарч” байжээ. Харамсалтай нь 1937 онд тохиосон муу ца­гийн хямралаас шалтгаалан мон­голын бурханы шашны соё­лын хөгжилд асар их хохирол учирсан боловч эдү­гээ бурханы шашин соё­лоо эргүүлэн цогцлоохын төлөө монголын бурханы шашинт­нууд хичээн зүтгэж байгаа билээ.

Ашигласан ном зохиол

1. Дилав хутагт БЖамсранжав. Ариун сэтгэл, авралын үндэс. УБ, 2000 он /Эрхлэн хэвлүүлсэн Л.Чойжилсүрэн/

2. Ц.Дамдинсүрэн, Мянган жилийн харьцуулсан хүснэгт, УБ, 1995 он. /Эмхэтгэсэн Ц.Баярсайхан/

З. Цахар гэвш Лувсанцүлтим, Богд Зонхавын намтар. УБ, 2004 он. /Эрхлэн хэвлүүлсэн Д.Наранцэцэг/

Баатар хошуу Ж.Ерөөлт

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн

“Лам нарын сэтгүүл” 2010 он. 12 сар №4