ИХ ХҮРЭЭНИЙ 30 АЙМАГ БА ХОШУУДЫН ХАРИЛЦАА

Судлаач  П. Лхам

lkhamuna@yahoo.com

“Бурханы шашин аливаа соёлыг өөрчилж, мөн тэдгээр соёлоор өөрөө ч өөрчлөгдөж байдаг учраас бид Энэтхэгийн бурханы шашин, Хятадын бурханы шашин, Японы, Төвдийн, Монголын бурханы шашин гэж ярьдаг.”[1] Гэтэл Английн Христийн шашин, Францын Христийн шашин, эсвэл Германы, Америкийн Христийн шашин хэмээн томъёолдоггүй. Үндсэн хоёр том урсгалаар нь ялгахаас бус Исламын шашны хувьд мөн соёлын ялгааг тусгасан нэр томъёо хэрэглэдэггүй. Энэ нь бурханы шашин өөрийн хатуу тогтсон зохион байгуулалт, дэг журмыг тулгадаггүй харин тухайн соёлд тохирч өөрлөгдөж, өөрчилж байдаг гэж гэсэн үг юм. Тийм ч учраас XIX зууны II хагасаас XX зууны дунд хүртэл бурханы шашны судлалд идэвхитэй хэрэглэгдэж байсан “ламын шашин” буюу “ламайзм” (lamaism) хэмээх нэр томъёог хэрэглэхээс бид татгалздаг юм. Учир нь энэ нь Монголын бурханы шашин нь бурханы шашин биш гэсэн ойлголтыг тээж байдаг тул шүүмжлэлтэй хандах шаардлагатай юм.[2]

            Шинжлэх ухааны мэдлэг хүчтэй түрж эхэлсэн 19 дүгээр зууны сүүл, 20 зууны эхэн үеэр дэлхий нийтээрээ шашны байгуулалт, үйл ажиллагаа, зарим үзэл номлолд шүүмжлэлтэй хандаж эхэлснээр дэлхийн шашнууд орчин үеийн шинэ нөхцөлд дасан зохицсон шинэчлэлтүүдийг хийж эхэлсэн. Жишээлбэл Мэйжийн (Meiji) хувьсгалаар гарч ирсэн шинэ засгийн газар бурханы шашнаас илүү язгуурын Шинто шашны дэмжих бодлого барьснаар Японы бурханы шашны сүм хийдийнхэн шахалтанд орж гарц, арга зам хайхаар Өрнийн Кэмбриж (Cambridge), Оксфорд (Oxford), Хумболдт (Humboldt) зэрэг их сургуулиудад очиж суралцан хэрхэн Христийн сүм хийд орчин үед шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөнийг судалсан байдаг.[3] Үүний үр дүнд бурханы шашны сүм хийд байгууллагууд нь иргэний нийгэмд хандсан тэр дундаа боловсролын салбарт томоохон хувь нэмрээ оруулах зэрэг шийдлүүдэд хүрсэн ба өнөөдөр Отани, Буккео (Otani, Bukkyo) зэрэг бурханы шашны сүм хийдийн байгуулсан их сургууль, томоохон судалгааны хүрээлэнгүүд ажиллаж байна. Социалист орчин үежилтийн замаар замнасан орнуудад энэхүү шинэ нөхцөлд дасан зохицох хариулт нь шашныг нийгмээс бүрмөсөн алга болгох гэсэн эрс арга замаар явагдсан. Уламжлал тасарч, хориотой дарагдмал байсан нөхцлөөс өнөөдөр дахин сэргэж буй энэ үед бид Монголын бурханы шашны хөгжил, Монголын нийгэмд хэрхэн ажиллаж, ямар зохион байгуулалт, соёлыг бий болгосон цаашид ямар байр суурьтай байх, ямар шинэчлэлтийг хийх шаардлагатай байгааг олон талаас нь маш нарийвчлан судлах шаардлагатай байгаа билээ.  

Сүүлийн жилүүдэд Монголд хөгжиж буй нийгэм-соёлын хүн судлалд шашны хүн судлал хэмээх салбар ухаан байдаг. Энэ ухаан нь аливаа ард түмэн, соёл хэрхэн зохион байгуулалтанд орж ямар бүтэц, хэлхээ холбоо үүсгэж, тэдгээр нь хэрхэн өвлөгдөн дамжиж, оршин тогтнодогийг судалдаг.[4] Илүү соёлын дотоод, далд бүтэц, зохион байгуулалт, утга санаанд анхаарал хандуулдагаараа нийгмийн бусад шинжлэх ухаануудаас ялгаатай. Энэхүү нийгэм соёлын хүн судлалын үүднээс Монголын бурханы шашныг судлахад эш онолоос илүүтэй тэдгээр нь жирийн олонд хэрхэн яаж үйлчилж тусдаг, ямар зохион байгуулалт, дэг журмыг бий болгодгийг тодруулахад чиглэдэг. Өөрөөр хэлбэл судар ном, эш онолоос илүүтэй зан үйл, зохион байгуулалтыг нь судалдаг. Бурханы шашны хөгжлийн эхэн үеэс л хүн бүр хувраг байх боломжгүй ба тэд ямагт цөөнх байхыг хүлээн зөвшөөрч, гэргийтэн, жирийн сүсэгтнүүд хэрхэн бурханы шашинтны арга замаар амьдрах тухай зэрэгцүүлэн номлосон байдаг. Тиймээс энэхүү зан үйл, зохион байгуулалт, дэг журмаараа бурханы шашны соёлууд ялгардаг байна. Өнөөдөр Монголын бурханы шашин Төвдийнхөөс юугаараа ялгаатай тухай асуултанд хариулахдаа ихэнхи судлаач, эрдэмтэн хувраг нар мөн л зан үйлээрээ ялгаатай гэдгийг гол үндэс болгож хэлж, ярьж буй билээ.

Энэхүү илтгэлд Монголын нийгэмд бурханы шашны ямар зохион байгуулалтыг бий болгож, хэрхэн ажиллаж, олон түмний дунд ямар дэг журам бий болгож байсан гэсэн асуудлын хүрээнд Их хүрээний 30 аймгийн зохион байгуулалтын онцлог шинж чанарын тухай авч үзэх юм. Их хүрээний 30 аймгийн үүсэл, эв, товхантай хошуудын талаар судлаач эрдэмтэд нэлээдгүй судалсан. Ялангуяа 30 аймаг, тэдгээрийн товхан, эвтэй отог, хошуудын талаар Ө. Сэрээтэр нарийвчлан судалж тодруулсан.[5] Их хүрээ нь Монголын нүүдлийн нийгэмд сүүлийн 300 жил тогтвортой оршиж байсан цорын ганц томоохон суурьшил гэдгээрээ онцлог. Эрт, дундад үеийн нүүдэлчин Монголчууд олон хот үүсгэн байгуулсан боловч улс төр хүч, газар нутаг бэлчээрийн харилцааны өөрчлөлтөөс шалтгаалан хаягдаж устаж ирсэн. Гэтэл Их хүрээ 300 гаруй жил  тогтвортой оршин тогтнож чадсан ба тэнд суурьшил, зохион байгуулалт үүссэн түүх нь энэхүү 30 аймгийн зохион байгуулалттай салшгүй холбоотой гэж үзэж болохоор байна.

Чин гүрний Халх Монголд тогтоосон засаг захиргааны зохион байгуулалт нь эзэн харьяатын ёсны дагуу Чингисийн алтан ургийн ноёд угсаа залгамжлан хамжлага, сум ардыг харьяалан захирах зарчим дээр суурилж байсан. Хошууны засаг ноёдын угсаа залгамжлалыг Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам буюу Манжийн хаан шийддэг. Өөрөөр хэлбэл хошууд тус бүрдээ шууд дээд байгууллагад захирагдаж байв. Энэ тогтолцоо нийт хошуудын хоорондын харилцааг хязгаарлаж байсан ба Халх Монголчууд хошуугаараа овоглож, харьяаллаа бий болгодог болсон байсан. Энэ нөхцөлд хошууд ба бүс нутгийн хоорондын харилцааг хангахад бурханы шашны сүм хийд, хутагт хувилгаадын үйл ажиллагаа, Их хүрээ чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Хошууд, бүс нутаг, Их хүрээний сүм хийдүүдийн хурал ном, зан үйлийн үйл ажиллагаа сүсэгтэн олны эргэл мөргөл, даншиг наадам зэрэг нь XVII-XX зууны эхэн үеийн Монголын соёлын нийтлэг, ижилсэл бий болоход чухал нөхцөл болсон.

            Хошуудын “хошуу нийгэм” хэмээн нэрлэгдэх хүртлээ хөгжсөн энэхүү тогтолцоо нь Их хүрээний дотоод зохион байгуулалтад тусгалаа олжээ. Их хүрээнд суурьшигчид тэнд ирсэн хойноо биш харин  аль хошуунаас ирснээрээ зохион байгуулалтанд орж байсан байна. Өөрөөр хэлбэл Их хүрээнд ирэхээс өмнөх хошуудын харьяалал нь Их хүрээнд зохион байгуулагдах үндэс болж байсан нь нэн сонирхолтой юм. Тухайн хот, суурьшлаас гаднах харьяалал нь зөөгдөн ирж үйлчилж байсан гэсэн үг бөгөөд нөгөө талаар хошуудын төлөөлөл Их хүрээний дотоод зохион байгуулалтан дотор оршиж байсан байна.                

Энэ зохион байгуулалт нь юуны өмнө “өглөгийн эзэн”, “тахилын орон” хэмээх Монголын бурханы шашны ойлголт, харилцааг илэрхийлсэн гэж үзэх боломжтой. Их хүрээнийн оршин суугчдын дийлэнхи нь бурханы шашны лам хувраг нар тул тэдэнд өгөх өглөг, хандивын эзэд нь тухайн хэсэг хошууныхан болж үүний нөгөө талд хошуудаас Их хүрээний дацан, хийдэд шавилан сууж суралцагчид тогтсон харилцаатай нэг нутаг усныхан дундаа ирэх боломжтой байжээ. Их хүрээнд буюу шинэ газар шавилан суухаар ирж буй боловч аль хэдийн нэг нутаг усныхан нэг дор цугларсан эрсдэлгүй орчин хүлээж байдаг гэсэн үг юм. Өнөөдөр сумдаас олон олон залуучууд хотод орж ирж суурьшихдаа танил биш, “харь” өөр соёлын өөрчлөлтөнд орж дасан зохицтолоо олон шилжилт, өөрчлөлтийг хийж ихээхэн бэрхшээлийг даван туулдаг. 30 аймаг нь энэ мэт эрсдэл, танил бус орчны ялгааг харьцангуй багасгасан зохион байгуулалт байсан байна.     

Ө. Сэрээтэр “хөдөө нутагт хийд хүрээ элбэгшээгүй байсан дээр үед хаа нэг газрын жижиг хийд сүмийг олж хөвүүн, дүү нараа лам болгох гэдэг тийм ч амар завшаан байсангүй. Тэр тусмаа хутагт богдын Их хүрээнд шавилан суух байнгын эрхийг олох гэдэг үнэхээр эрхэм чухаг зүйлийн нэг байжээ” хэмээн хошуудаас их хүрээний дацан хийдүүдэд шавилах сонирхол их байсан нь хошуудаас аймгуудтай харилцаа тогтоохын эхлэл болсон гэж үзсэн. 

Их хүрээний 30 аймаг үүсэн байгуулагдсан түүхийг үндсэн 3 үед хуваан авч үзэж болох юм.

1.      1651-1654 он.

Өндөр гэгээний намтарт өгүүлснээр “1651 онд Сангийн, Зоогойн, Жасын, Дархан эмчийн, Андуу нарын, Хүүхэн ноёны, Өрлөгүүдийн хэмээх тогтмол хурал мөргөлийн 7 хэсгийг байгуулж “Долоон аймаг” хэмээн нэрлэсэн байх бөгөөд 2 жилийн дараа 1654 онд “Цогчин” хэмээх нэгдсэн төв хурлын газрыг байгуулснаар хүрээний анхны цогцолбор бий болжээ”[7]. Өндөр гэгээний үед нийтдээ 14 аймаг байгуулагдсан ба тэднийг “анхны долоо”, “сүүлийн долоо” хэмээн нэрлэдэг байсан байна. Хожим анхны долоон аймгийг бусдаас нь ялгаж аймгийн гол дуганы бүрээс дээвэр, туурга хоёрын завсарт хөх даавуу шамба-цацаг хүндэтгэл болгон оёдог байснаас “Долоон хөх шамбат” гэж нэрлэгддэг ч байсан байна. Шүтээний, Жадарын, Цэцэнтойны, Эрхэмтойны, Бандидын, Баргын, Дугарын долоон аймаг нь “сүүлийн долоо”-н аймаг юм.

Зах зээл, худалдаа зэрэг нь ялгаран хөгжөөгүй байснаас сүрэг малтайгаа хамт хүрээлж байсан тул олон удаа нутаг бууц сэлгэж нүүдлийн хэлбэрээр оршин байсаар 1720-иод оны үеэс тогтвортой суурьшил бий болсон байна. Бизъяагийн аймгийн цорж Лувсандондовын зохиосон Өндөр гэгээний намтарт анхны аймгууд байгуулагдсан тухай “Өндөр гэгээний шавдан бат байлгахын тухайд Түвдээс гүрэм заслын ном буулгасны дагуу Алтан гэрэл судрыг маш олон уншуулсан аж. Тэр үед гэгээний гүрэм заслын зүйлийг гэгээний сангаас гаргаж байсан бөгөөд тэр санг хариуцагч албат лам нарыг Сангай аймаг хэмээн нэрлэх болжээ. Мөн идээ хоол зоогоор гэгээнтний лагшин биеийг засаж тордож байсан лам нарыг Зоогой аймаг...мөн дархан эмч Лувсанноровын шавь нар гэгээнтнийг сувилж байсан бөгөөд тэдгээр лам нарыг Дархан эмчийн аймаг гэж нэрлэжээ. ...Түвдийн Бэрэйвэн хийдийг байгуулсан Жамъян цорж нь Бэрэйвэн хийдийг байгуулаад долоон дацантай болгосон адилаар Өндөр гэгээн нь Жамъян цоржийн тэр журамтай нийцүүлж, Сангай, Зоогой, Ноёны, Дархан эмч, Өрлүүд, Амдуу нар, Жасын гэсэн долоон аймгийг байгуулсан гэдэг.”[8] хэмээн тэмдэглэсэн. Жамъяан цорж нь Өндөр гэгээний дээд үеийн нэг дүр учраас түүний залгамжлагч хувилгаан дүр болохын хувьд Өндөр гэгээн урд дүрийнхээ журмын дагуу 7 аймаг байгуулсан гэж үздэг санал бас бий.

Эдгээр анхны аймгууд нь хүрээ хийд барьж байгуулах, бурхан урлал хийх, тэдгээрийн хэрэглэл зүйлсийг хангахтай холбогдон байгуулагдсан нь дундад эртний Европын хотууд төмөрчин, модчин гэх зэрэг төрөл бүрийн гар урчуудын холбоо нэгдлүүд дээр суурилан хөгжсөнтэй ижил төстэй юм.  

Хожмын аймгуудын үүслийн талаар тодорхой баримт үгүй боловч зарим түүх сурвалжид тэмдэглэгдсэн аман түүхүүд сонирхолтой мэдээтэй байдаг. Тухайлбал Бандидын аймаг нь Өндөр гэгээний зам тогооч Энэтхэгийн Азар (Acharya) бандида-аас үүссэн, Шүтээний аймагт “Далай ээжийнх” гэдэг тусгай модон гэр өргөөтэй байсан бөгөөд энд Өндөр гэгээний хүүхэд ахуй цагийнх нь түүх дурсгалын зүйлүүдийг хадгалж байсан[9], Далай ээж гэдэг нь Өндөр гэгээнийг хөхүүлж өсгөсөн эмэгтэйн өргөмж нэр[10] зэрэг мэдээнүүд тэмдэглэгдсэн. Мөн Өндөр гэгээний үед амьдарч байсан нэгэн уран үйлчин эмэгтэйг “хүүхэн ноён” өргөмжилж түүний нэрээр аймаг байгуулагдсан тухай түүх байна. Их хүрээний Их Майдар эргэх ёслолд “хүүхэн ноёны цордон” хэмээгддэг 1 метр урттай хос зэс бүрээг хоёр хүн дамнаж явдаг нь хүүхэн ноёны бүтээсэн анхны хэлбэрийг нь хадгалсан хүндэтгэл байсан гэж үздэг байна.[11] Мөн түүнчлэн Дугарын аймгийн дугар нь Дүг-гар “Цагаан шүхэрт” Сэдэд шүтээнтэй байсан байж болох юм гэж Д. Дамдинсүрэн үзсэн.

2.      II үе буюу 1730-1798 онуудад Эрхэм тойны, Мэргэн номын ханы, Вангийн, Номчийн, Мэргэн хамбын, Эрдэнэ хувилгааны, Жиддорын, Лам нарын, Бизъяагийн, Дугарын, Дүйнхорын зэрэг 12 аймаг байгуулагдсан.

3.      III үе нь: 1813-1903 оны хооронд Махамаягийн, Дондовлингийн, Тойсомлингийн, Намдоллингийн, Жамъяансүнгийн, Чойнхорлингийн, Дашдандарлингийн, Эх дагины зэрэг 8 аймаг нэмэгдэж бүгд 30 аймаг болсон.

Аймгууд тус бүр тэргүүн ширээний лам, 4-6 умзад, 2 човомбо, 3-4 гэсгүйтэй байсан ба зарим аймгууд нь бичээч, нярав, да лам нар 4-6 хүн байжээ.

Их хүрээний лам нарыг овог, аймаг, хошуу, эцгийн нэрээр нь биш аймгийн нэрээр нь тодотгон дууддаг байсан байна. Гандантэгчинлэн хийдийн Дашчойнпэл дацангийн 1868 оны шүүлэг авсан дансан дээр дацангийн лам хуврагуудын нэрийн дээр харьяалах аймгийн нэрийг бичжээ. Мөн цанто хэмээх цанид, жүд дацангийн тэргүүний шавь нарын нэрсийн жагсаалтанд мөн аймгийн харьяаллыг нь дээр нь тавьсан байна. Эдгээр нь аймгийн харьяалал нь тухайн хуврагийн тухай олон зүйлийг хэлж чадах гол түлхүүр мэдээлэл болж байсныг харуулж байна.

1263 онд байгуулагдсан Английн анхны их сургуулиудын нэг Оксфордын их сургууль нь мөн их хүрээний 30 аймагтай адил зохион байгуулалттай байжээ. Өнөөдөр Оксфордын их сургууль нь нийтдээ 34 коллежээс бүрдэх бөгөөд эдгээр нь мөн аймагтай адил оюутны “биеийг” нь хамаардаг, харин Оксфордын их сургууль хэмээх тусдаа байгууллага нь эдгээр коллежуудын оюутнуудыг сургадаг байна. Оксфордынхон коллежууд оюутнуудын биеийг, их сургууль тархийг нь хамаардаг гэж ярилцдаг юм. Өөрөөр хэлбэл дацан ба аймгууд гэдэгтэй адил их сургууль ба коллежууд гэсэн зохион байгуулалт байсан нь өнөөдөр ч хүртэл хадгалагджээ. Эдгээр оюутны биеийг хамаардаг коллежууд нь аймгуудын адил нэмэн байгуулагдсаар байсан ба энэ нь тухайн коллежэд сурах оюутнуудын байр, хоолны зардлыг даах өглөгийн эзэн бий болсноор шинэ коллеж үүсдэг байжээ. Тиймээс өнөөдөр Оксфордод өглөгийн эзнийхээ нэрээр нэрлэгдсэн коллежууд нь олон байдаг. Оксфордын их сургуулийн үүсэл нь мөн л Христийн шашны сүм, сургуультай холбоотой байсан ба хөгжлийн явцад орчин цагийн шинжлэх ухааны их сургууль болж өргөжсөн ба өнөөдөр шашин судлалын дэлхийн томоохон төвүүдийн нэг болсон билээ. Үүнээс үзэхэд Их Хүрээний аймаг ба дацангийн зохион байгуулалт нь сургалтын нөхцлийг хангасан тогтолцоо байсан нь харагдаж буй бөгөөд ингэснээрээ Монголын бурханы шашны сургалт, зан үйлийн төв болж хөгжих нөхцөл бүрджээ.

Их хүрээний аймгийн зохион байгуулалт ба түүний үүрэг, ач холбогдлыг харуулах сонирхолтой баримтууд нь Их хүрээнд ёслон өнгөрүүлдэг байсан зан үйлүүдэд аймаг тус бүр тогтсон оролцоо, үүрэгтэй байсан тухай юм.

Шинэ, цагаан сараар Их хүрээний лам нар эхлээд аймаг тус бүр дээрээ цугларч “нар мандах үед дайриг (дайллага) өргөж ёслон шинэлцгээдэг байсан ба шинийн хоёронд Гандангийн гурван цанид “цагаалга” гэж цугларч ёслоод түүний дараа анги, зиндаа, арванаараа тус тус хэсэж”[14] тэмдэглэдэг байжээ. 

Хаврын тэргүүн сарын 14-нд Өндөр гэгээний таалал төгссөн өдөр Их Хүрээний цогчин хурлын Бат цагаан дуганд 3x2 хавтгай дөрвөлжин метр Өндөр гэгээний том торгон наамал дүр зургийг дэлгэж мөн 3x25, 3x50 хавтгай дөрвөлжин метр “Чимраа тахил” гэгч хоёр урт торгон наамал зургийг дэлгэж олны мөргөл, ихийн “Оройн ерөөлийг” хүрээний 30 аймаг, дацангууд нийлж өргөн дэлгэр хурдаг байжээ.

Мөн бүх аймгууд оролцдог нэгэн сонирхолтой зан үйл бол зүүн хүрээний гадуур эргэдэг “Их Майдар” ёслол юм. Дүг-шүхэр, Жанцан, Бадан, Тахил, Эрдэнэ зэрэг олон торгон чимэг хэрэгслийг олон том, жижиг тэрэгнүүд дээр байрлуулж бэлтгэхийг гучин аймаг тус бүрд хувиарлан хариуцуулдаг байжээ. “Майдарын том тэрэгний орой дээр гол шүхрүүдийг Андуунар, Сангай, Зоогой гэх мэт аймгууд хариуцдагаас гадна Дүг-Шүхэр чимэг маш олон байсан учир аймгуудад 1-4 буюу 5-8 шүхэр, чимэгнүүд тус тус оногддог байжээ. Аймгууд чимэгнүүдээ жижигхэн 4-н дугуйтай модон тэргэн дээр авч явдаг бөгөөд үүнд "чимэг тулгуулах" гэж шүхэр чимгэндээ хор халгүй зөвхөн модон тэрэгнүүдээ хүчтэй тулгаж мөргөлүүлдэг байжээ. Тийм учраас их хүрээний залуу лам нар өөрсдөө мөнгө төгрөгөө хуралдуулж энэхүү тэмцээн тулалдаанд зориулсан бөх бат хамгаалалт бүхий чимэгтэй тэрэгнүүдийг хоёр эгнэн урт оосроор чирч явахдаа өмнөө явсан нөгөө аймгуудын тэрэгнүүдтэй мөргөлдүүлэн тулгаж баяр хөөр болдог” [15] байсан байна.

Тэнгэрийн тэтгэсний 29 (1740) онд II Богд Жибзундамба хутагтын лүндэнгээр Их хүрээний 24 аймгийг анх удаа Түвэд бичгийн нэг үсэг сийлсэн гуулин тэмдэгтэй болгож[16] шинэ аймаг нэмэгдэх бүрд, ижил бус үсгийн тэмдэг олгосоор иржээ. 
Монгол улсын үед аймгуудын нэрийг бичсэн тэмдгээр сольж, гадагш харилцах бичиг баримт, аймгийн жасуудын эд хөрөнгө, мал сүргийн данс өр авлагын бүртгэл зэрэгт дарж батламжилдаг болсон байна.

1917 онд Их хүрээний олон аймаг дацангуудын хурал номын ажлыг явуулахад эв товхан бүхий газрууд заавал туслаж байх тухай Богд хааны зарлиг гарснаар сайн дурын үндсэн дээр байсан харилцааг хууль ёсны болгосон нь сонирхолтой юм.

---

[1] Donald S. Lopez.Fr. Tibetan Buddhism, 2002, pp 22-32

[2] “Lamaism” and the Disappearance of Tibet, pp 19-46. In Constructing Tibetan Culture: Contemporary Perspectives. World Heritage Press, Inc. 1997.

[3] Shunzo Onoda, The Meiji Suppression of Buddhism and its Impact on the Spirit of Exploration and Academism of Buddhist Monks. 225-242.  In Images of Tibet in the 19^th and 20^th Centuries, Paris EFEO, 2008.

[4] Melford E. Spiro. Buddhism and Society: A Great Tradition and Its Burmese Vicissitudes, University of California Press, Berkeley, 1982. Pp 9-14.

[5] Ө. Сэрээтэр, Монголын Их Хүрээ, Гандан хийдийн түүхэн бүтэцийн товч (1651-1938), УБ. 1999.

[7] Ө. Сэрээтэр, Монголын Их Хүрээ, Гандан хийдийн түүхэн бүтэцийн товчоо, УБ, 1999 он, 9-р тал.

[8] П. Лхам, Ж. Ерөөлт, Монголын Бурханы шашны аман түүх, УБ, 2010, 88-р тал. 

[9] Д. Дамдинсүрэн, Их Хүрээний нэрт урчууд, УБ, 1995, 41-р тал

[10] Зава Дамдин, Сүмбүм 1 дүгээр боть, тал 30, Далай ээжийн жасын үүсэл.

[11] Д. Дамдинсүрэн, 40-р тал

[14] Д. Дамдинсүрэн, “Их Хүрээний нэрт урчууд”, УБ, 1995, 15 тал.

[15] Д. Дамдинсүрэн, 16 тал

[16] Ө. Сэрээтэр, 12 тал