Мила богдын намтар

Хоёрдугаар бүлэг

Сэтгэл шимширхүйц гашуун зовлонг үзсэн нь  

Райчүн мөнхүү асуув. “Багш аа, анх эцгээсээ хагацаад гашуун муу доромжлолыг олонтоо үзсэн гэж айлддаг байсан тань юу байсан бэ” гэхэд “Тэгээд намайг долоон нас хүрэх үед, эцэг Мила Шаравжанцан хүнд өвчин тусаж хэвтэрт ороод, эмч домч, мэргэч төлөгч нарт үзүүлвээс эдгэхгүй хэмээн хэлцгээж ямар ч арга чарга хийсэнгүй. Ах дүү амраг садан бид ч түүний өвчин илааршихгүйг мэдэцгээв. Эцэг тэрээр өөрөө ч эдгэнэ гэсэн итгэл найдвар нь тасраад авга ах, авга эгч тэргүүтэй ойр холын хамаатан садан, анд нөхөд, гэмгүй явдаг нутгийн зарим нэгэн хүмүүсийг дуудан ирүүлж, гэргий, хүүхэд, эд малаа захиж хэлээд, үгийнхээ төгсгөлд “Эцгийн голомтыг хүүд нь залгамжлуулах” тухай дэлгэрэнгүй бичсэн гэрээс бичгийг бүгдэд уншиж сонсгов. Тэгээд гэрээс бичгийнхээ утгыг хурааж хэлсэн нь “Би энэ өвчнөөс одоо нэгэнт мултарч чадахгүй боллоо. Тэгэхээр миний энэ хүү эдүгээ бага балчир байгаа учир авга ах, авга эгч тэргүүтэй садан хамаатан та бүгдэд захиж даатгах зүйл минь бол миний гол чухал өмч болсон үхэр, адуу, хонь гурав, гар зуурын өмч болсон гурвалжин Ормо гэхчлэн нүдэнд багтахгүй талбай бүхий тариалан газар, байшингийн доор буй үхэр, ямаа, илжиг гурав, дээд асарт байгаа алт, мөнгө, зэс, оюу, торго дурдан, үр будаа, тариа тэргүүтэн товчхон хэлэхэд хүний хэрэглэдэг бүхэн бусдаас царайчлахгүй элбэг буй бөгөөд үүний нэгхэн хувийг миний хойд буянд зориулаарай. Үлдсэнийг нь миний хүүг гэрлэж бараалтал та нар харж хандаж байгаарай. Ялангуяа хоёр авгадаа үүнийг тухайлан захия. Хүү минь багадаа Зэйсэ охин лугаа сүй тавьсан тул хүүг том болохоор Зэйсэтэй гэрлүүлэхдээ ээж нь өөрөө худ бэрийн угтлага бэлэг барааг илүү дутуугүй хүргэж, эцгийн голомтыг хүүд минь нэр төртэй залгамжлуулагтун. Тэр болтол миний гэргий хүүхэд эд гурвын минь жаргах зовохыг авга ах, авга эгч та нар садангууд минь мэд. Битгий зовоогоорой. Би үхэвч булш хүүрээсээ харж байх болно” гэж хэлээд нөгчив. Тэгээд эцгийн хойдын буяныг хийж дуусгаад, “Үлдсэн эд хөрөнгийг Няца Гаржан өөрөө эзэмшвэл зохих биз ээ” гэх мэтээр үг хэлэх зохистон бүгдээр санаа нэгдэн хэлж, биднээс “Яавал дээр вэ” хэмээн асуутал, авга ах, авга эгч хоёр “Ойр дотно нь гэвэл бид л байна. Дүүгийнхээ эхнэр хүүхдүүдийг бид зовоохгүй. Эд малыг нь гэрээсийн дагуу бид харж хадгалж байя” гээд манай нагац болон, Зэйсэгийн эцэг эх нар тэдэнд хичнээн учирлан хэлээд үгийг нь тоолгүй  эр хүний эдэлдэг бүхнийг авга ах, эм хүний хэрэглэдэг бүхнийг авга эгч хураан авч, бусдыг нь тэхий дундуур нь хувааж авцгаагаад “Та эх үр гурвуулыг тэжээнэ” гэцгээн бидэнд ямар ч эд мал өгсөнгүй ээ. Тэр ч байтугай бид зун тариа бордооны үйлд авга ахын боол, өвөл ноос ноолуурын үйлд авга эгчийн зарц, хоол гэж нохойн хоол, хийлгэдэг ажил нь  илжигний ажил, хувцас гэж таранхай тамтаг хөдөрч, бүс гэж шидэмс бүслээд, чөлөө сэхээгүй ажилласаар гар хуруу минь  хагарч осгоруутаж эвэршээд, хувцас муутайн эрхээр царай биений өнгө зүс хөсрий дааж, бие турж, ёстой л яс арьс гэгч болов. Эцгийг байхад алт оюу гялтагнаж байсан үс гэзэг минь үнсэн саарал юм болж, бөөс хуурс гялтагнаж явах боллоо. Үзэж, сонссон бүхний сэтгэл сэмэрч, нулимс асгарч байсан гэдэг. Авга ах, авга эгч хоёр улс амьтны ил далд муу хэлэхийг юман чинээ үл бодон бид эх үр гурвуулыг тарчлаан зовоож байсан тул ээж минь авга эгчийг Чүнца балдан (Гарьдын зээ тэгш цогт) биш Дүдмо дагдан (Барсын дайтай өлөгчин шулам) байна даа хэмээн хэлсэн тул авга эгчийг Дүдмодагдан гэж нэрлэх боллоо. Ертөнцийн зүйр үгэнд “Эзэн бус нь эзэн сууж, эзэн нь үүдний нохой болно” гэдэг л бид эх үрст тэр үед тохиолдсон юм даа. Урьд эцэг Мила Шаравжанцанг амьд ахуйд сайн муу хүн бүхэн бидний царайг хардаг байсан бол бид хожим хамаг эд хөрөнгөнд минь эзэн суусан авга ах, авга эгч хоёрыг царайчлан  харж явах боллоо. Нутгийн хүмүүс ээжийн минь тухай “Эр нь хүчирхэг бол эм нь хэрсүү. Ноос зөөлөн бол цэмбэ сайн” гэж хэлдэг тэр чухам үнэн үг юм. Өрх гэрийн нуруу хугараад өгөхөөр ийм л болж байна. Анх Нянца-Гаржан нөхрийн сайнаар харц дээгүүр, толгой өндөр, ухаан хурц, цээж тэнүүн, ундтай устай явдаг байсан. Харин одоо ухаан нь мохож, тэнхэл нь тасарсан байна даа” хэмээн ярьцгааж, өнчин хүнд ноён олон гэгчээр биднээс ядуу нь ч араас шоолж тавлаж байх болов. Надад Зэйсэгийн эцэг эх дээл гутал, эд зүйл хааяа өгч, “Эд хөрөнгө гэдэг хэврэг батгүй, өглөө эртийн өвсний шүүдэр л гэсэн үг, тиймээс эдгүй ядуу гэж бүү гутар. Чиний өвөг дээдэс чинь хувхай хоосноос л хөрөнгөжсөн хүмүүс. Та нар амьд л байсан цагт эд хөрөнгөтэй болох цаг ирнэ, гайгүй” хэмээн сэтгэлийг минь байн байн засаж тайтгаруулдаг байлаа.

Түүнээс намайг арван таван нас хүрэх цагт, ээжид эцэг эхээс нь өвлөгдөн ирсэн бөгөөд  нагац ах минь тариа тарьж амьдралаа залгуулдаг, Брэбэ-данчүн хэмээх нэр нь ёозгүй ч ургац ашиг нь сайн тариалангийн газраас нагац минь жил бүр арвай далд хийн хураан хуримтлуулсаар байсан нь нэлээдгүй их болсон түүгээрээ их мах худалдан авч, цагаан арвайгаар гурил бэлдэж, хар арвайгаар архи нэрээд “Нянца Гаржан дүү минь үр хүүхдүүдийнхээ хамтаар эд хөрөнгөө өвлөж авахад нь хэрэглэнэ” хэмээн хадгалж суужээ. Тэгээд бид өөрсдийн “Дөрвөн баганат, найман нуруут” байшиндаа олон олбог ширдэг бусдаас гуйж дэвсээд, авга ах, авга эгч нар тэргүүлсэн ах дүү садан хамаатан, нутгийн сайн ханддаг бүгдийг урьсны дээр ялангуяа эцэг Мила Шаравжанцангийн нөгчих үеийн явдал, гэрээсийн бичгийг мэдэх хүмүүсийг дуудаж ирүүлээд, авга ах, авга эгч хоёрын өмнө ууц сүүл тавьж, бусад хүмүүст бүхэл оногдох ёстойд бүхэл, мөч оноох ёстойд нь мөч оноож, шаазан аягаар архи сөгнөж, сайхан найрыг үүсгээд, ээж минь, найрлагчдын дунд босож зогсоод, “За тэгэхээр, хүү төрөхөд нэр, архи уухад үг гэж байдагчлан би ч хэд гурван үг хэлье. Эцэг Мила Шаравжанцан нас нөгчих үедээ гэрээс захиас хэлж асныг мэдэх өндөр настан хүмүүс болох авга ах, авга эгч нараар тэргүүлэн энд суугаа та бүгд сонсцгооно уу” гэхийн хамт нагац ах, эцгийн гэрээс бичгийг уншиж дууссаны дараа ээж маань “Саяын уншиж сонсгосон энэ бичгийн үг утга нь энд суугаа ахмадуудын санаанд тодорхой санагдаж буй тул олон үг нуршиж ярих хэрэггүй болов уу. Утгыг нь хураангуйлж хэлвэл авга ах, авга эгч хоёр, эх үрс биднийг халамжлан үнэхээр сайхан туслан тэтгэснийг үргэлж санаж явахаа хэлэхийн хамт, одоо миний хүү, Зэйсэ бүсгүйтэй ханилж, өрх гэр тусгаарлах цаг болсон тул бидний хадгалуулсан эд хөрөнгийг өгнө үү. Зэйсэ охиныг бэр буулгаж, худ ураг бололцон, аавынх нь гэрээслэсэн ёсоор эцгийн голомтыг хүүд нь өвлүүлж өгье” хэмээн хэлэв. Авга ах, авга эгч хоёр урьд нь хоолон дээр ходоод нийлэхээс биш, үгэн дээр ам нийлдэггүй атал энэ өдөр ам санаа нэгдээд, намайг ганц гэж бүүрэлхэж, авга ах олон хүүгээрээ түрүү барин, “Та нарын эд мал гэж хаана байгаа юм бэ. Мила Шаравжанцан тэрээр эсэн энх, тэнхлүүн байхдаа биднээс тариа, байшин, мал үхэр, алт оюу зээлж авснаа үхэх үедээ буцааж өгсөн юм. Та нарын юм гэж нэгээхэн цэн алт, нэгээхэн атга арвай, нэгээхэн олгой тос, нэгээхэн алд торго, газар гишгэх ганц малыг ч үзээгүй. Та нарын энэ гэрээс бичиг гэгчийг хэн бичсэн юм бэ? Өнчин өрөөсөн та нарыг өлбөрч үхүүлэлгүй тэжээсэн нь их юм. Ер муу хүнд мэдэл өгвөл мөрөн голын усыг ч хэмжинэ гэгч энэ байх даа” гээд хүү нартайгаа үсрэн босож ирээд, хуруугаа инчдэн, хормойгоо сэгсэрч, хөлөө дэвслээд “Тэгэж даварч байгаа бол байшин чинь ч бидний өмч тул та гурав гарч зайл” хэмээн ээжийг алгадан зодож, дүү бид хоёрыг дээлийнхээ сугалдаргалан унжуулсан ханцуй нударгаараа ороолгож нүдэв. Тэр үед ээж минь “Мила Шаравжанцан чи эхнэр хүүхэд биднийхээ хувь заяаг харж байна уу? Би булш хүүрээсээ харна гэж хэлсэн тэр харж үзэх цаг чинь эдүгээ болсон байна” гээд уйлан, түрүүлгээ харж ойчоод, холбирч өнхөрч байв. Дүү бид хоёр уйлахаас өөр олигтой юу ч хийж чадахгүй байлаа. Нагац ах ч авга ахын олон хүүгээс айгаад өмөөрч чадсангүй. Нутгийн бусад хүмүүсээс бидэнд сайн ханддагууд нь бид эх үрсийг хөөрхий хэмээн өрөвдөн уйлж байсан бөгөөд бусад нь ч сэмхэн шогширч байсан ажээ. Авга ах, авга эгч хоёр “Биднээс эд хөрөнгөө нэхээд байсан, тэр чинь та нарт өөрсдөд чинь байгаа биш үү. Нутаг орны айл хунарын хүмүүст архи махыг амь хайргүй бэлдэж хурим найр хийсэн энэ чинь та нарын хөрөнгө биз дээ. Бидэнд л лав байхгүй. Байлаа ч гэсэн өгөхгүй. Та эх үрс өнөр болвоос цэрэглэн ирж хөрөнгөө авна биз, цөөн гэвэл хараал хийнэ биз” гэж хэлээд гарч одлоо. Түүний дараа бидэнд сайн санагч хүмүүс ч явцгаав. Ээж минь түрүүнээс хойш тасралгүй уйлсаар суусанд нагац ах болон Зэйсэгийн эх эцэг нар тэргүүтэн бидний дотно хүмүүс бүгдээр ээжийн сэтгэлийг засаж аргадахын тулд сууцгаагаад, үлдсэн архийг ууцгааж, ээжийг “Битгий уйл даа, уйлсны тус гэж юу байхав? Өнөөдөр найранд цугласан бүхнээс эд гуйж авч болно. Бид энд буй бүгдээр ч аль сайнаа өгцгөөе. Авга ах, авга эгч хоёроос чинь ч аль сайныг нь та нарт авч өгье” гэхэд нагац ах “Тэр ч тийм шүү. Тэгээд энэ хүүгээ эрдэм номд сурга. Та эх үрс манай гэрт суугаад, тариа тариалан эрхэл. Аль тустай бүхнийг л хийхээс өөр аргагүй. Ямар ч л байсан авга нартаа муугаа үзүүлэхгүй байх хэрэгтэй” гэж хэллээ. Ээж маань “Өөрийнхөө хөрөнгийг эзэгнэж чадаагүй байж, бусдаас гуйж олсон эдээр үр хүүхдээ тэжээхгүй. Авга нар, биднээс булаасан хөрөнгөөсөө нэг хэсгийг нь өгье гэсэн ч бидэнд одоо хэрэггүй. Энэ хүүгээ эрдэм сургахаар яав ч явуулая. Бид эх үрсд аваг ах, авга эгч хоёр эд малыг минь өгөхгүйн дээр, бид гуйлга гуйж царай алдаж амьдарваас тэр хоёрын бах тав улам ханах биз. Энэ байгаа тариалангаараа аргацааж сууя даа” гэлээ. Тэгээд Жа-Азагийн Митод гадха хэмээх газарт, Нинмааваа хуучин тарнийн багш, лус найман аймгийг тахигч, айл амьтанд хүндтэй нэгэн амьдарч асан түүн рүү намайг бичиг үсэг сургахаар явууллаа. Тэр үед садангууд ч ганц хоёр эд зүйлийг өгсөн бөгөөд ялангуяа Зэйсэгийн эцэг эх хоёр хүнс хоол, аргал түлш өгч туслав. Зэйсэ намайг бичиг үсэг сургах айлд хүргэж өгөхдөө ч сэтгэлийг минь байн байн засаж явав. Нагац ах маань ээж, дүү хоёрыг айл амьтанд зарцлуулахгүй гэж аль чадахаараа хоол ундыг өгч, ээжийг гуйлгачин болголгүй, хүний дайтай амьдруулахыг хичээж байв. Ээж минь ойр зуурын оёдол нэхмэлийн үйл хийж олсоныгоо аль чадахаараа хурааж, дүү бид хоёрт өгдөг байлаа. Дүү минь байгаа чадлаараа хүний амьтны гар хурууны үзүүрт зарагдаж, айл амьтан хэсүүчлэн явж, хоол хувцас олж байсан ч гэлээ бид гэдэс дундуур, мөр нүцгэн, сэтгэл гундуу, жаргалын бараа ер харсангүй билээ” хэмээн Мила богдыг ярьж дуусахад түүнийг сонсож суугаа тэд бүхний сэтгэл үймэрч, гансран, уйлж, хэсэгтээ л чимээ аниргүй байцгаалаа.

Гашуун зовлонг амсаж, санаа сэтгэл цөхөрсөн тухай өгүүлсэн хоёрдугаар бүлэг төгсөв.                        

Орчуулсан Ж.Ерөөлт

                  

Эхний бүлгийг эндээс уншина уу!